1 1917

luja na całość funkcjonowania dziecka, że większość psychologów, psychiatrów i psychoanalityków upatruje w tym okresie rozwoju zaczątków nerwic bądź zaburzeń równowagi emocjonalnej.

Wiek poniemowlęcy to także okres, w którym tworzą się zręby osobowości. Z wrodzonego typu układu nerwowego wywodzą się różnice indywidualne między dziećmi, sprawiające, że różnią się one progami wrażliwości na bodźce zewnętrzne, stopniem reaktywności, odpornością na niekorzystne wpływy środowiska, aktywnością poznawczą i ruchową, tempem przebiegu procesów psychicznych, podatnością na lęk i in. (Strelau, 1992). Cechy te, wraz z dojrzewaniem układu nerwowego mogą w późniejszych latach ulegać zmianom, lecz są one podłożem, na którym kształtuje się przyszła osobowość i charakter dziecka. W procesie tym czynniki biologiczne i środowiskowe są ze sobą tak ściśle splecione, że w oglądzie wstecznym rozwoju osobowości danej jednostki niezmiernie trudno jest ustalić, które z nich wywarły na nią większy wpływ, poza wydarzeniami traumatycznymi.

W wieku przedszkolnym doznawane uczucia stają się wyraźniejsze, nabierają ekspresji. W wieku 3-4 lat typowa jest przekora lub jej bardziej nasilona postać - negatywizm. Okres ten, trudny dla rodziców i dla dziecka, jest okresem wyodrębniania się jednostki, niezdarnego dążenia do usamodzielnienia się i niezależności.

Charakterystyczna dla tego okresu rozwoju jest łatwość reagowania strachem - przede wszystkim na nowe, nieznane sytuacje - oraz gniewem - szczególnie w sytuacjach, gdy się ogranicza swobodę dziecka, nagle przerywa mu się zabawę, narzuca mu się polecenia, zabiera zabawki itp. Strach może się uogólniać pod wpływem niewłaściwych metod wychowawczych lub być tłumiony, przeradzając się w reakcje nerwicowe. Wyrazy gniewu mogą mieć formę łagodną, w postaci obrażania się czy dąsania, formę demonstracyjną - jak kopanie nogami, rzucanie się na podłogę, lub formę ostrą, jak bicie, gryzienie, niszczenie przedmiotów bądź samookaleczanie się. Występowaniu reakcji złości należy zapobiegać przez niedopuszczanie do sytuacji nadmiernie pobudzających układ nerwowy dziecka, a jednocześnie należy je cierpliwie i łagodnie uczyć powściągania tych reakcji.

Wkraczając w młodszy wiek szkolny dziecko uczy się panowania nad emocjami i ich wyrażania w .sposób dopuszczalny przez otoczenie, przede wszystkim przez opiekunów i rówieśników. Staje się zdolne do przeżywania dłużej trwających stanów emocjonalnych i nastrojów uczuciowych. Najpoważniejszy wpływ na stany uczuciowe dzieci w tym wieku ma odrzucenie przez grupę rówieśniczą oraz niepowodzenia szkolne. Można też zaobserwować przejawy kształtowania się uczuć wyższych: moralnych, etycznych, społecznych, poznawczych i in. Na tym etapie rozwoju dzieci przechodzą od pryncypializmu moralnego („nie wolno kraść, bo to grzech”) do relatywizmu norm moralnych, jako wyniku umowy społecznej („nie wolno kraść, bo to krzywdzenie kogoś innego”).

Życie emocjonalne dorastających cechuje: intensywność i żywość doznań, wyolbrzymianie tak smutku, jak i radości, oscylacja między nastrojami krańcowymi wraz z chwiejnością emocjonalną i zmiennością uczuć, tj. łatwym przechodzeniem od jednych stanów uczuciowych do innych, bezprzedmiotowość - doznawane uczucia często nie wiążą się z żadnym określonym bodźcem.

29