1201

WYKŁAD 8

informującego, że dokonywało się jednej bądź drugiej czynności, ale te zbiory łączone są na zasadzie koniunkcji. Spójnik lub rozmywa wiec tu swoje znaczenie, co jest częste w języku naturalnym.

(4)    Kolejna relacja semantyczna to wskazywanie na skutek (wyrażany przez zdania wynikowe): Zachorował, więc nie poszedł do pracy, Było ślisko, więc szedł powoli. Ta sama relacja może być wyrażana hipotaktycz-nie: Nie poszedł do pracy, ponieważ zachorował, Szedł powoli, gdyż było ślisko.

(5)    Ostatni typ zdań parataktycznych to wyrażanie operacji doprecyzowywania, uściślania informacji podanej w zdaniu pierwszym, np .Jan zdał egzamin magisterski, czyli (to jest, to znaczy) ukończył studia. Klemensiewicz (1969) nazywa je zdaniami włącznymi. Szerzej o nich mowa jest w pracach Bednarka (1989) i Grochowskiego (1984).

8.7.2. Typy zdań hipotaktycznych

Relacje semantyczne wyrażane hipotaktycznie sprowadzają się do trzech głównych typów:

(1)    Porównywanie zdarzeń (stanów rzeczy) przekazywane jest zasadniczo parataktycznie, jednak istnieje w polszczyżnie kilka spójników hipotaktycznych, które wyrażają tę relację. Porównywanie może prowadzić do zauważenia różnic bądź podkreślenia podobieństw. Różnice sygnalizuje nieciągły spójnik o ile..., o tyle, np. O ile Gałczyński bywał gniewny i ironiczny, o tyle jego uczeń jest łagodny i dobrotliwy, O ile Jan potrafi wszystko zrobić, o tyle Piotr jest zupełnie niezaradny.

Porównanie prowadzące do uwypuklenia podobieństw sygnalizuje spójnik jakby: Mówiła po francusku, jakby była rodowitą Francuzką, Krople zadźwięczały tak głośno, jakby ktoś uderzał palcami o szybę.

(2)    Zdarzenia mogą być zestawiane w ten sposób, że jedno określa czas zajścia drugiego. Powstaje w ten sposób ogromna i skomplikowana grupa zdań wskazujących na związki temporalne między zdarzeniami: Jan wrócił do domu, kiedy Mana już spała, Jan wiódł do domu, zanim Maria zasnęła, Jan był w domu, póki Maria spała. Jak widać z przytoczonych przykładów, relacje temporalne mogą wskazywać na to ‘jak długo’ lub ‘kiedy’ miało miejsce zdarzenie, mogą też informować o równoczes-ności, następczości lub uprzedniości zdarzeń. Wymienione typy znaczeń wyrażane są za pomocą różnych spójników i są specyficzne dla poszczególnych języków. Szerzej o zdaniach temporalnych w polszczyżnie

120 mowa jest w pracy T. Ampel (1975).

(3) Wreszcie zdania podrzędne służą wyrażaniu różnorodnych typów powiązań przyczynowo-skutkowych między zdarzeniami. Wyróżnia się w polszczyżnie co najmniej sześć typów powiązań przyczynowo-skutkowych, niektóre z nich, jak np. relacje warunkowe, wiążące zdarzenia pomyślane {Gdyby jutro była ładna pogoda, pojechalibyśmy na wycieczkę), są bardzo skomplikowane i obejmują wiele podtypów. Poświęćmy relacjom przyczynowo-skutkowym szczególną uwagę.

8.7.3. Zdania wyrażające związki przyczynowo-skutkowe

Najprostszy związek miedzy zdarzeniami, ujmowany w relacji ‘przyczyna - skutek’, wyrażają tzw. zdania przyczynowe zwykłe, tworzone w polszczyżnie m.in. przez spójniki ponieważ, gdyż, bo: Ponieważ zachorował, nie poszedł na zebranie, Nie poszedł na zebranie, ponieważ /gdyż / bo zachorował.

Ukryte rozumowanie obecne jest, jak już wspomnieliśmy, w tzw. zdaniach z niedostateczną przyczyną (przyzwalających) typu: Chociaż (mimo że) był chory, poszedł na zebranie. Dotyczą one dwóch zdarzeń, z których pierwsze (wskazane w zdaniu podrzędnym) powinno wywołać skutek przeciwny, aniżeli rzeczywiste, zaistniałe wydarzenie opisane w zdaniu nadrzędnym. Mamy więc tu ukrytą myśl o potencjalnym, logicznym skutku zdarzenia pierwszego i zaprzeczenie tego skutku.

Złożone rozumowanie zawierają także zdania z przyczyną logiczną (hipotetyczną), np. Widocznie zachorował, skoro / ponieważ nie przyszedł na zebranie. Z zaistniałego zdarzenia wnioskuje się o jego pomyślanej, hipotetycznej przyczynie.

Jeszcze bardziej skomplikowana jest struktura semantyczna zdań celowych: Poszedł do biblioteki, żeby oddać książki, Zaszczepił się, żeby nie zachorować. Zakłada się tu bowiem pewien stan wolicjonalno-mentalny osoby działającej, który stanowi przyczynę działania celowego: Poszedł do biblioteki, ponieważ chciał oddać książki, Zaszczepił się, ponieważ chciał nie zachorować. Myśl o pożądanym zdarzeniu (stanie rzeczy) jest motywem działania agensa, wywołującego rzeczywiste zdarzenie, np. ‘myśl o nieza-chorowaniu powoduje czynność zaszczepienia się’. Szerzej o złożonej strukturze pojęciowej celu mowa jest w pracy M. Grochowskiego (1980).

Relację między dwoma zdarzeniami abstrakcyjnymi, wyłącznie pomyślanymi, opisują zdania warunkowe: Jeżeli będzie ładna pogoda, pójdziemy na wycieczkę, Gdyby była ładna pogoda, poszlibyśmy na wycieczkę.

Na relację warunkowania (hipotetyczna ładna pogoda przyczyną moż- 121