1301

WYKŁAD 9

(5)    Zaimki: Klasa niejednorodna. Przy klasyfikacjach opartych na kryteriach morfologicznych i syntaktycznych rozpada się na wiele grup, które zostają włączone do innych części mowy: rzeczowników (ja, ty, ktoś, on), przymiotników (taki, który, jakiś), przysłówków (tam, którędy, jakoś). Jednakże leksemy te stanowią zbiór dość zwarty i zamknięty ze względu na funkcję wskazywania (a nie nazywania): ja, on, ten, tam, a także przekazywania informacji uogólnionej (wszyscy, każdy, nikt, nigdzie), bądź nieokreślonej (ktoś, gdzieś).

(6)    Liczebniki: podobnie jak zaimki tworzą grupę zasadniczo zamkniętą, jedynie w nieskończoność pomnażaną o nazwy liczb stanowiących elementy zbioru nieskończonego, np. sto osiemdziesiąt miliardów trylionów (czegoś). W tradycyjnym ujęciu jest to klasa niejednorodna. Zaliczane tu były zarówno liczebniki główne i zbiorowe (pięć,pięcioro), jak i porządkowe, wielokrotne, wielorakie (piąty, pięciokrotny, pięcioraki), które dziś traktowane są jako przymiotniki. Składniowo liczebniki główne i zbiorowe pełnią funkcję członu określającego w grupie imiennej, zajmującego pozycję bardziej marginalną niż przymiotniki (ale mniej marginalną niż zaimki, por. np. dwa czerwone jabłka - tamte dwa czerwone jabłka). Zależność składniowa między liczebnikiem a określanym rzeczownikiem jest skomplikowana: przy wielu (odpięciu wzwyż) nadrzędny składniowo jest liczebnik (pięć jabłek leżało na półce), narzucający rzeczownikowi przypadek (dopełniacz). Morfologicznie liczebniki główne i zbiorowe odmieniają się przez przypadki (z pięcioma, z pięciorgiem), a niektóre główne również przez rodzaje (dwa kapelusze, dwie dziewczynki, dwóch chłopców; pięć dziewczynek, pięciu chłopców). Semantycznie wskazują na cechy ilościowe zbiorów: dwie dziewczynki, pięć jabłek, dwadzieścioro dzieci. Liczebniki nieokreślone informują o cechach ilościowych niesprecyzowanych: kilka jabłek, ileś jabłek (przyniósł).

Ta ostatnia grupa stanowi pogranicze liczebników i zaimków nieokreślonych i tak przez niektórych językoznawców jest traktowana (por. Bańko 2002). Pokrewieństwo z zaimkami nieokreślonymi jest widoczne, jeśli porówna się zdania z ileś i ilekolwiek: Włożył tam ileś jabłek Ulekolwiek jabłek przyniesie, nie będą zadowoleni. W tym drugim zdaniu mamy do czynienia z zaimkiem nieokreślonym tego samego typu, co dokądkolwiek (por. Dokądkolwiek pojadą, nie będą zadowoleni).

Podobnie grupa liczebników nieokreślonych partytywnych (por. Laskowski 1998), takich jak trochę, odrobinę, mnóstwo, mało, dużo itp., stanowi peryferię graniczącą z rzeczownikami i przysłówkami. (Więcej na 130 ten temat por. Bednarek 1994, Schabowska 1967).

Przejdźmy do omówienia leksemów funkcyjnych. Ich precyzyjny opis, uwzględniający właściwości składniowe i semantyczne, jest, jak wspomnieliśmy, bardzo skomplikowany. Tu pokażemy obraz uproszczony, odsyłając zainteresowanych czytelników do literatury specjalistycznej (Grochowski 1986, 1997).

(7)    Partykuły (zwane też modalizatorami): leksemy nieodmienne, łączą się składniowo z różnymi częściami zdania, zmieniając jego sens (por. Również Piotr sprzedał samochód - ‘także ktoś inny sprzedał’, Piotr sprzedał również samochód - ‘sprzedał także coś innego’). Ich główna funkcja jest metatekstowa (podkreślanie, uwydatnianie, konstruowanie wypowiedzi), jak również modalna: informowanie o postawie intelektualnej i wolitywnej nadawcy (chyba, podobno, oby, niechby), a także jego nastawnemu emocjonalnym: niestety, no, że, np. chodź no, chodź że, Niech no spróbuje!

(8)    Przyimki: leksemy nieodmienne, wskazujące, podobnie jak formy przypadków, na zależności składniowe grupy imiennej (por. Ktoś dostał coś od kogoś). Wymagają od rządzonego przez nie rzeczownika określonego przypadka, np. Dostał od ojca (od + genetivus). Mogą być wymagane (konotowane) przez czasownik (jak w^r przytoczonym przykładzie), a mogą nie być wymagane, np. Leży na stole /pod stołem/obok stołu.

Mogą być semantycznie puste, jak np. o w opowiadać o podróży, lub też wskazują na relacje przestrzenne (jak w przykładach powyższych) i czasowe, np. przed tygodniem, po tygodniu, za miesiąc.

(9)    Spójniki: leksemy nieodmienne, służące konstruowaniu grup i zdań, informują o różnych relacjach semantycznych, zachodzących między łączonymi grupami bądź zdaniami, np. relacja koniunkcji (i, oraz), przeciwstawienia (ale, a), alternatywy (albo, lub), relacja przyczyny, warunku i in. (por. uwagi o budowie zdań złożonych, s. 115). Niektóre spójniki pozbawione są w ogóle znaczenia, pełnią wyłącznie rolę konstrukcyjną, np. że w zdaniu: Wiem, że przyjechał.

(10)    Wykrzykniki: leksemy nieodmienne, o składniowej funkcji

samodzielnych wypowiedzeń niezdaniowych (por. s. 114). Część z nich (tzw. dopowiedzenia według klasyfikacji syntaktycznej części mowy, por. Laskowski 1998) ma charakter reaktywny: funkcjonuje jako odpowiedzi na wcześniejszą wypowiedź, np. owszem, zgoda, tak. Inne pod względem semantycznym pełnią funkcję ekspresywmą (Ach!, Ojej!) lub impresywną (Hej!, Hola!, Halo!, Huzia!), a także ekspresy wmo-nominatywną, np .Bęc!, Trach!, Pad. Szerzej o klasie wykrzykników, ich funkcjach i wewmętrznej klasyfikacji mowa jest w pracach Grochowskiego (1989, 1992).    131