1001

WYKŁAD 7

przy rzeczownikach jest kategorią klasyfikującą, właściwością, którą każdy rzeczownik posiada (z wyjątkiem nielicznych bezrodzajowych, jak np. niedołęga, oferma) i narzuca określającym wyrazom: pies duży, krowa duża, cielę duże, natomiast same rzeczowniki nie odmieniają się przez rodzaj (nie ma form fleksyjnych rzeczowników wyrażających rodzaj: nauczyciel i nauczycielka to dwa odrębne leksemy). Przy innych częściach mowy, np. przymiotnikach, rodzaj jest wyrażany fleksyjnie {mały, mała, małe).

Ze względu na funkcje wyróżnia się, jak wspomnieliśmy, kategorie semantyczne i syntaktyczne. Rzecz jasna, że ta sama kategoria przy jednych częściach mowy może mieć charakter semantyczny (np. liczba w rzeczowniku), przy innych - syntaktyczny, np. liczba w przymiotniku uzależniona jest od liczby nadrzędnego rzeczownika, wskazuje jedynie na syntaktyczną podrzędność przymiotnika.

Przy wielu kategoriach istnieje między językoznawcami spór co do ich charakteru: czy mianowicie sposób ich wyrażania ma charakter fleksyjny czy też składniowy bądź słowotwórczy. Tak jest np. z kategorią strony w języku polskim, informującą o tym, czy podmiot jest agensem, czy też obiektem czynności (Jan przeczytał książkę —> Książka została przeczytana przez Jana; Jan uderzył Piotra —> Piotr został uderzony przez Jana), a więc informującą o różnorakiej organizacji tematycznej wypowiedzi. Sposób przekazywania tej informacji w polszczyźnie jest traktowany jako przekształcenie składniowe, podczas gdy np. w łacinie kategoria ta ma charakter fleksyjny (por. np. vidit - yidetur).

Z kolei aspekt czasownika (jego dokonanośc - niedokonanośc, np. czytać-przeczytać) jest traktowany jako opozycja słowotwórcza, a jedynie samo posiadanie aspektu jest właściwością gramatyczną czasownika (kategorią klasyfikującą). Podobnie kategoria stopnia przymiotników {miły, milszy, najmilszy), o której mówiliśmy na s. 98, jest traktowana jako zjawisko z pogranicza fleksji i słowotwórstwa. Szerzej o problematyce wymienionych pogranicznych kategorii można przeczytać w Gramatyce współczesnego języka polskiego. Morfologia (1998).

W dalszym ciągu naszego kursu omówimy pokrótce kategorie, które mają niewątpliwie w polszczyźnie charakter fleksyjny. Są to imienne kategorie rodzaju, liczby i przypadka oraz werbalne: czasu, trybu i osoby, których funkcja wiąże się ściśle z tworzeniem wypowiedzi. Przedstawiony tu opis jest skrótem tekstu Kategorie gramatyczne współczesnej 100 polszczyzny (Grzegorczykowa 2001a).

7.4.2. Kategorie imienne (1) Rodzaj

Współcześnie kategoria ta ma charakter wyłącznie syntaktyczny, dla rzeczowników jest to, jak wspomnieliśmy, kategoria klasyfikująca (każdy rzeczownik ma cechę rodzaju, ale się przez niego nie odmienia), podporządkowująca sobie formalnie wyrazy określające. Dla pozostałych części mowy jest to kategoria fleksyjna, sygnalizująca podrzędność składniową względem nadrzędnego rzeczownika.

Genetycznie kategoria ta stanowi zapewne pozostałość animistycznego spojrzenia na świat, postrzegania rzeczy jako ożywionych, właściwego ludom pierwotnym. Dziś w większości języków indoeuropejskich kategoria ta zanikła lub jest wykorzystywana do sygnalizowania relacji składniowych, jak w językach słowiańskich. W odniesieniu do niewielkiej grupy słownictwa, nazywającego istoty żywe obdarzone płcią, można mówić o zgodności rodzaju gramatycznego i naturalnego: ojciec, matka, brat, siostra, wuj itp., ale już w nazwach gatunkowych zwierząt rodzaj ma najczęściej charakter gramatyczny, niezależny od rodzaju naturalnego: mysz - rodzaj żeński dla obu płci, a szczur odpowiednio rodzaj męski. Dla wielu nazw zwierząt domowych istnieją obocznie nazwy męskie i żeńskie (a jedna z nich nazywa jednocześnie cały gatunek): owca - baran, koń klacz, krowa - byk. W wdelu wypadkach jako nazwy płci żeńskiej tworzone są odrębne derywaty, np. kot - kocica {kotka).

Wartość rodzajowa rzeczowników' przejawda się w ich wymaganiach gramatycznych względem określających je wyrazów (przede wszystkim przymiotników i czasowników). Maksymalne zróżnicowanie tych wymagań występuje w bierniku: widzę małego psa, mały stół, małe dziecko, małe zwierzęta (stoły, lampy), małych chłopców. Na tej podstawie ustala się pięćgłówmych rodzajów w języku polskim (por. Mańczak 1956): rodzaj męskoosobowy {chłopiec), męskozwierzęcy {pies), męskonieżywotny {stół), nijaki {okno) i żeński {dziewczynka). Niektórzy językoznawcy (por. Saloni 1976) wyróżniają więcej typów' rodzajowych ze względu na lączliwość rzeczowników (zwłaszcza tzw. pluraliów tantum, por. podpunkt następny) z liczebnikami.

Dla przymiotników, liczebników' i czasowników (w czasie przeszłym i trybie przypuszczającym) rodzaj jest kategorią fleksyjną (odmieniają się one przez rodzaj), determinowaną syntaktycznie przez nadrzędny rzeczownik, np. dwaj mali chłopcy przyszli obok: dwie małe dziewczynki przyszły.    101