1023

WYKŁAD 7

Współczesny stan rzeczy w polszczyźnie, wyróżniający odrębne formy przy rzeczownikach męskoosobowych (ci chłopcy przyszli, ale te psy/kobiety przyszły\ ukształtował się ostatecznie w wieku XVIII jako wynik długotrwałego procesu, powodowanego wielorakimi czynnikami, przede wszystkim wewnątrzjęzykowymi (działaniem analogii, tendencją do uwyraźniania form, procesami fonetycznymi), a także, chód zapewne ^w mniejszym stopniu, czynnikami zewnątrzjęzykowymi, społeczno--obyczajowymi.

(2) Liczba

Dla rzeczowników jest to kategoria semantyczna, informująca o liczbie obiektów przez nie wskazywanych, fleksyjna, tzn. rzeczowniki w ogromnej większości odmieniają się przez liczbę, tworząc odrębne formy wyrażające poszczególne wartości tej kategorii. Dla przymiotników, zaimków przymiotnych i czasowników liczba jest również kategorią fleksyjną, jednak o funkcji wyłącznie syntaktycznej: sygnalizuje podrzęd-nośc składniową tych wyrazów względem nadrzędnego rzeczownika (bezpański pies błąkał się po ulicy obok: bezpańskie psy błąkały się po ulicy).

Współczesna polszczyzna rozróżnia dwie wartości kategorii liczby: pojedynczą, informującą o pojedynczości obiektu, używaną także w znaczeniu ogólnym (pies jest ssakiem), oraz mnogą, informującą, że obiektów jest więcej niż jeden. W użyciach ogólnych kategoria liczby neutralizuje się: obie formy pełnią tę samą funkcję (pies jest ssakiem /psy są ssakami), ale częściej stosowana jest liczba pojedyncza.

Staropolszczyzna znała odziedziczoną jeszcze z prasłowiańszczyzny liczbę podwójną, wskazującą na dwa przedmioty, używaną najczęściej w odniesieniu do obiektów występujących w przyrodzie jako parzyste (oczy, uszy), ale odnoszoną także do innych przedmiotów, por. dwie rybie, dwie świecy wielicy (Biblia Zofii). Formy liczby podwójnej występowały także przy innych częściach mowy: przymiotnikach i czasownikach (por. np. w Kazaniach świętokrzyskich: widziele oczy moi ‘zobaczyły moje oczy’).

Kategoria liczby w odniesieniu do rzeczownika ma zakres ograniczony. Istnieje bardzo duża liczba rzeczowników nieodmieniających się przez liczbę, dla których ma ona charakter klasyfikujący. Są to przede wszystkim liczne pluralia tantum typu drzwi, sanie, które oznaczają przedmioty pojedyncze (co najwyżej mające pewne odniesienie do cechy podwójności, np. dwie płozy u sań), a także singularia tantum, nie-102 przybierające liczby mnogiej, np. abstrakta (młodość, chodzenie), nazwy

zbiorów (młodzież,ptactwo). Szerzej o kwestii tej mowa jest m.in. w pracy Bogusławskiego (1973), Feleszki (1978-1981).

(3) Przypadek

Przysługuje wyłącznie tak zwanym imiennym częściom mowy: rzeczownikom, zaimkom, przymiotnikom, liczebnikom oraz formom imiennym czasownika (imiesłowom przymiotnikowym). Jest to kategoria o funkcji zasadniczo syntaktycznej, sygnalizująca przy rzeczowniku przede wszystkim podrzędność względem czasownika (widzę psa - wymaganie biernika, zachwycam się psem - wymaganie narzędnika), przy pozostałych zaś częściach mowy - zależność od rzeczownika (widzę dużego psa).

Język polski wyróżnia siedem wartości kategorii przypadka, maksymalnie uzależnionych od kontekstu. Zróżnicowanie form przypadków charakterystyczne jest nie dla poszczególnych leksemów, ale dla całych klas rzeczowników. Niektóre typy rzeczowników odznaczają się dużym zróżnicowaniem form, np. żeńskie typu głowa (por. głowy, głowie, głowę, głową, głowo), w innych występuje wiele synkretyzmów (tzn. form identycznych formalnie o różnych funkcjach, np .psie - wołacz i miejscownik), aż do tożsamości wszystkich form, jak w wyrazach nieodmiennych typu guru czy atelier. Wartości przy pewnych typach wyrażane syn-kretycznie - przy innych rozróżniane są formalnie, np. celownik i miejscownik liczby pojedynczej rozróżniany jest w deklinacji męskiej (przyglądam się obrazowi i opowiadam o obrazie), a nie jest formalnie rozróżniany (ma charakter synkretyczny) w deklinacji żeńskiej (przyglądam się głowie i opowiadam o głoiuie).

Funkcja form przypadków jest zasadniczo syntaktyczna: formy te realizują wymagania składniowe czasownika względem rzeczownika, który z kolei przekazuje to wymaganie swoim określnikom. Istnieją jednak także funkcje semantyczne niektórych przypadków (tzw. przypadki konkretne w ujęciu Kuryłowicza 1960, 1979), np. narzędnik lokatywny (idzie lasem).

7.4.3. Kategorie werbalne

(1) Czas

Jak większość kategorii werbalnych służy aktualizacji wypowiedzi, tzn. usytuowaniu zdarzenia, o którym mowa, w czasie w stosunku do momentu aktu mowy. Trzy główne wartości kategorii czasu (czas teraźniejszy, przeszły i przyszły) wskazują na równoczesność, uprzed-niość oraz następczość zdarzenia względem chwili, w której się o nim 103