Wykłady z polskiej fleksji2

146 Kategorie giamatyrzne polszczyzny (imienni)

9.3. Liczba

Liczba jest kategorią fleksyjną rzeczowników, a ponadto czasowników przymiotników, zaimków przymiotnych, imiesłowów przymiotnikowych ora/ niektórych gerundiów. Jest ona też kategorią klasyfikującą liczebników, gdy/ liczebniki można podzielić na takie, które wymagają od zależnego rzeczownika liczby pojedynczej (są to liczebniki JEDEN, C^WII RĆ, PÓŁ, PÓŁTORA), i takie, które wymagają od rzeczownika liczby mnogiej (wszystkie pozostałe).

Liczba czasowników, przymiotników, zaimków przymiotnych i imiesłowów przymiotnikowych pełni funkcję składniową i jest syntaktycznie uzależniana dostosowuje się do liczby nadrzędnego rzeczownika I iczba rzeczowników (w tym gerundiów) pełni funkcję prymarnie semantyczną i jest syntaktycznie uzależniająca Podstawową funkcją semantyczną liczby rzeczowników jest informowanie o liczebności zbioru przedmiotów nazwanych danym rzeczownikiem.

Zasadniczo liczba pojedyncza wskazuje na jeden przedmiot, a liczba mnoga na wiele przedmiotów. Istnieje jednak wiele odstępstw od tej reguły. Wymienimy tutaj niektóre.

1.    Formy rzeczowników typu pluralc tantum nie informują o wielości przedmiotów. Policzalne pluralia tantum mogą oznaczać zarówno jeden przedmiot ] (np. Gospodarz wyskoczył z sań), jak i wiele przedmiotów (Jechaliśmy w czwonn sań). Niektóre z nich dopuszczają kwantyfikację numeryczną za pomocą liczebników (np. dwoje sań, czworo drzwi), inne tylko za pomocą środków leksykalnych (np. dwie pary spodni). Niepoliczalne pluralia tantum w ogóle nie dopuszczaj* kwantyfikacji numerycznej, lecz tylko partytywną (np. trochę perfum, wiadrĄ pomyj, partia warcabów, trzy kilometry wertepów).

2.    Formy rzeczowników typu singulare tantum nie informują o pojedynczośo przedmiotów. Niektóre takie rzeczowniki dopuszczają tylko kwantyfikację pan tytywną (np. wiadro wody, odrobina miłości), inne w zasadzie nie podlegają nawei takiej kwantyfikacji (np. Bóg, Arystoteles). W przeciwieństwie do pluralióy tantum, które nigdy qie są używane w liczbie pojedynczej, singularia tantum mog być w pewnych okolicznościach użyte w liczbie mnogiej, zob. 4.1.

3.    Rzeczowniki policzalne mogą być używane w liczbie pojedynczej w znal czeniu gatunkowym, np. Pies jest ssakiem. Zdanie to znaczy to samo, co Psy ssakami, a więc opozycja liczby nie służy tu komunikowaniu różnicy: pojedyn-| czość - mnogość.

4.    Niektóre rzeczowniki policzalne są używane w liczbie pojedynczej w zna czeniu zbiorowym, por. skrzynka cebuli (ale skrzynka ziemniaków), podobnie^ł żywopłot z berberysu, zarośla tarniny, parkiet wyłożony dębową klepką, dom kryły czerwoną dachówką.

5.    Niektóre rzeczowniki są używane w obu liczbach w tym samym znaczeniu, np

konfitura (= konfitury): pączki nadziewane konfiturą z róży, słój wiśniowych konfitur;

" \ka (= taczki): Palacz ładował koks na taczkę, Pchał taczki pełne nawozu-, th, v (= dresy): Wciągnął spodnie od dresu. Biegała w ko torowych dresach; nmsz (= grosze) 'pieniądze’: Chciała zarobić trochę yąrosza. Ostatnie grosze wydał na lekarzy;

okładka (= okładki): notes w czerwonej okładce, broszurka w kolorowych okładkach:

kamieniołom (= kamieniołomy): Pod szczytem jest duży kamieniołom piaskowca. Cały’ dzień pracują w kamieniołomach:

h lito (= jelita): jelito cienkie. Ranny miał jelita uszkodzone w kilkunastu miejscach. Błonnik pobudza perystaltykę jelit.

fi. W formach pluralis majestaticus (np. My, król Polski i Litwy, postanawiamy ,,) i pluralis modestiae (np. w pracach naukowych: Sądzimy, że należy io patrzyć też inne aspekty tej sytuacji) formy liczby mnogiej nie odnoszą się do Wielu osób, lecz do jednej osoby.

Szerzej o semantycznych funkcjach kategorii liczby pisze Feleszko (1978).

‘>.4. Deprecjatywność

Kategoria deprecjatywności rzeczowników dotyczy mianownika i wołacza Ili7,by mnogiej w rodzaju męskoosobowym, zob. 4.1. 'W tym zakresie jest to kategoria fleksyjna o funkcji prymarnie semantycznej, przekazująca stosunek Mintawcy do osoby nazwanej danym rzeczownikiem, por. neutralne urzędnicy t nacechowane urzędniki. Wybór między formą niedeprecj atywną a deprccjaty wną zalety od mówiącego, nie zdarza się bowiem, aby którakolwiek z tych form była Implikowana przez inne składniki zdania. Sekundamie deprecjatywność rzcczow-nit ów jest ich kategorią składniową użależniającą, gdyż deprecjatywne (odpowiednio nicdcprecjatywne) formy rzeczowników wymagają formy deprecjatywncj (odpowiednio: niedeprecjatywnej) od zależnych czasowników, przymiotników, Klimków przymiotnych, imiesłowów przymiotnikowych i liczebników, por.:

I <■ ilwa łotry przeklęte uciekły.

( i dwaj łotrzy przeklęci uciekli.

I i|a czasowników, przymiotników, zaimków przymiotnych, imiesłowów przymiotnikowych i liczebników deprecjatywność jest kategorią składniową uzależnianą.

Określenia forma deprecjatywna, forma niedeprecjatywna są konwencjonalne, , lim zwykle zgodne z. przekazywaną przez nie oceną. Formy deprecjatywne są nacechowane (wyrażają niechęć, lekceważenie, pogardę itp,), formy niedeprc* i (aiywne zaś mają charakter neutralny. Niektóre rzeczowniki o negatywnym