35465 Wykłady z polskiej fleksji1

144 Kategorie HitiiiiiiiYi :ne polszczyzny (imienne)

czasownikami (np. Chłopiec śpi) i podrzędnymi pi v miolnikami (np. mały chłopiec) liczba rzeczowników jest kategorią uzalcżniąjąi ą, gdy/ rzeczownik narzuca swoją liczbę czasownikowi i przymiotnikowi. W związkach / liczebnikami (np. pięciu chłopców) liczba rzeczowników jest kategorią u/ule/muną. gdyż liczebnik narzuca liczbę, zwykle mnogą, rzeczownikowi.

Przykład 3. Przypadek, liczba i rodzaj przymiotnika są jego kategoriami fleksyjnymi, prymamie składniowymi. Służą om przede wszystkim wskazaniu rzeczownika połączonego z danym przymiotnikiem związkiem zgody. W związkach z nadrzędnymi rzeczownikami przypadek, liczba i rodzaj przymiotników są kategoriami syntaktycznie uzależnianymi.

Przykład 4. Rodzaj rzeczownika jest jego kategorią klasyfikującą, prymamie składniową. Tylko w ograniczonym zakresie (w odniesieniu do nazw osób) rodzaj rzeczownika ma funkcję semantyczną, mianowicie wskazuje płeć (a i tu z wyjątkami). W związkach z podrzędnymi przymiotnikami rodzaj rzeczowników jest kategorią uzależniającą.

Przykład 5. Czas czasownika jest jego kategorią fłcksyjną, prymamie semantyczną. Zależnie od wartości kategorii czasu czasownik ma bowiem różne odniesienie do rzeczywistości. Sekundamie kategoria czasu może pełnić funkcję składniową, np. w połączeniu z niektórymi spójnikami (ABY, GDYBY i in.) i partykułami (OBY, BODAJBY i in.) jest syntaktycznie uzależniana, gdyż wyrazy te wymagają, by czasownik występował w formie czasu przeszłego, por. Co by było, gdyby przyszedł lub Obyś długo żył! wobec niepoprawnych: *Co by było, gdyby przyjdzie, *Obyś długo żyjesz! Zauważmy, że wymagana w tych kontekstach forma czasownikowa w istocie nie musi odnosić się do przeszłości (w pierwszym z przytoczonych zdań) albo wręcz nie może (w drugim zdaniu).

9.2. Przypadek

Przypadek jest kategorią fleksyjną rzeczowników, przymiotników, liczebników, | zaimków rzcczownych, przymiotnych i liczebnych oraz gerundiów i imiesłowowi przymiotnikowych. Może być on też traktowany jako kategoria klasyfikująca] czasowników i niektórych innych części mowy, którym można przypisać rząd przypadkowy (np. leksemy CHCIEĆ, ŻĄDNY, PIĘĆ mają wartość: dopełniacz klasyfikującej kategorii przypadka, por. chcieć wody, żądny sławy, pięć kobiet), j W praktyce jednak podział leksemów, zwłaszcza czasownikowych, według klasyfikacyjnej kategorii przypadka natrafia na trudności, gdyż ten sam teksem może wymagać różnych przypadków od różnych członów zależnych, np. ktoś I gratuluje komuś czegoś. W tej sytuacji sensowniej jest podstawą klasyfikacji uczynić nie wymagania stawiane poszczególnym członom zależnym, lecz komplety takich wymagań, np. jednoczesne wymaganie mianownika, celownika i biernika (w wypadku GRATULOWAĆ, DAĆ i in.) albo jednoczesne wymaganie mianow tuka i narzędnika (w wypadku KIEROWAĆ, RZĄDZIĆ i in.). Komplety wymagań kladniowych przysługujące czasownikom zwane są w gramatyce schematami /daniowymi, gdyż od nich przede wszystkim zależy budowa zdania pojedynczego.

Przypadek - zarówno fleksyjny, jak i klasyfikujący - pełni funkcję prymamie kładniową, służy bowiem przede wszystkim wskazywaniu związków składniowych w zdaniu. Sekundamie przypadek pełni funkcję semantyczną, gdyż poszczególnym przypadkom można przypisać określone role semantyczne. Na przykład mianownik zwykle wskazuje na sprawcę czynności, dopełniacz i biernik - na jej obiekt, celownik często wskazuje na osobę, której dana czynność przynosi pożytek lub ■ /kodę, narzędnik - na środek czynności, miejscownik (wraz z towarzyszącym mu pizyimkiem) - na miejsce odbywania się czegoś. Poszczególne przypadki jednak w niejednakowym stopniu pełnią funkcje semantyczne - mianownik, biernik i dopełniacz różnią się pod tym względem od celownika, narzędnika i miejscownika. Kóżnica ta może być podstawą rozróżnienia tzw. przypadków gramatycznych i przypadków konkretnych, zob. Morfologia (1998: 221-222).

Wśród przypadków polskich szczególne miejsce zajmuje wołacz. Większość autorów uważa, że nie wchodzi on w związki składniowe z innymi członami /dania i pełni funkcję samodzielnego wypowiedzenia (apelu). Zob. np. Heinz 11965), Topolińska (1973), Morfologia (1998: 221), Andrejewicz (1989), Wiśniewski (1994: 99), Saloni, Świdziński (1998: 154-156). Jednak w niektórych starszych pracach współwystępowanie wołacza z formą 2. osoby czasownika, zwłaszcza w trybie rozkazującym, interpretowano jako związek składniowy, np. Klemensiewicz (1957: 12-15), Tokarski (1973: 110-111), Saloni, Świdziński (1985: 138).

Niektórzy autorzy ujmują kategorię przypadka szerzej, wyróżniając oprócz, l/w. przypadków syntetycznych tzw. przypadki analityczne, czyli połączenia form przypadkowych z konkretnymi przyimkami. Przy takiej interpretacji w zdaniu Pomyśl o tym istnieje analityczna forma miejscownika o tym, reprezentująca zaimek TO. Takie rozszerzenie kategorii przypadka nie wydaje się jednak użyteczne i prowadzi do trudności w segmentacji tekstu. Na przykład w zdaniu Pomyślał

0    tym i owym słowo o byłoby składnikiem dwóch form przypadkowych: o tym

1    o owym.

Zauważmy, że miejscownik jest jedynym polskim przypadkiem, który występuje tylko w pozycji zależnej od przyimka. Pozostałe przypadki mogą występował

zarówno w pozycji niepoprzyimkowej, jak i		i poprzyimkowej, por.:
M	To jest mój dom.	Mają salę balową większą nit mój cały dom.
D	Nie mam domu.	Wracaj do domu.
C	Naszemu domowi przydałby się remont. Szli wolno ku swojemu domowi.
Ił	Budujemy nowy dom.	Bomba spadla na nasz dom.
N	Cieszę się swoim nowym domem.	Ogród jest z.a domem.
Ms	-	Najlepiej się czuję w domu.