57065 Wykłady z polskiej fleksji8

158

Kategorie gramatyczne polszczyzny (imienin-) I

8.    Które z następujących przymiotników są nierelatywne, a które relatywne: CZASU I CHŁONNY, DŁUGACHNY, DŁUGI, DŁUGOFALOWY, DOŻYWOTNI. Kil OI METROWY, ROZWLEKŁY, TASIEMCOWY. WYDŁUŻONY? Które z nich stopimi| J się syntetycznie, które analitycznie, a które w ogóle się nie stopniują?

9.    Porównaj zdania Odsunął broń dalej od siebie i Odsunął broń jeszcze dalej od siebie, I Czy przysłówek DALEKO należy do nierelatywnych czy relatywnych? Jak zmieniaj I się przymiotniki i przysłówki relatywne pod wpływem partykuły JESZCZE?

10. Czy jest jakiś związek między stopniowalnością przymiotnika a możliwością użyuitl go w porównaniach: czarny jak węgiel, głuchy jak pień, piękny jak marzenie itp.?

Tematy do dalszych studiów

Jeżeli trzy podziały kategorii gramatycznych wprowadzone w 9.1 są niezależne, u|| można wyróżnić 8 typów kategorii gramatycznych, poczynając od fleksyjnych, prymami* składniowych i uzależnianych, a kończąc na klasyfikujących, prymamie semantycznyufl i uzależniających. Sprawdź, czy tak jest istotnie, i każdy wyodrębniony typ zilustri I przykładany. Początek zrobimy za ciebie:

Kategorie fleksyjne, prymarnie składniowe i uzależniane to m.in.: przypadek rzeczow I nika w związkach z czasownikami, przypadek przymiotnika w związkach z rzeczow I nikami, rodzaj liczebnika w związkach z rzeczownikami.

Pomocny może okazać się artykuł Klebanowskiej (1987).

*

Nazwa narzędnik sugeruje, że przypadek ten służy do wskazywania nazwy narzędzia Zastanów się nad innymi jego zastosowaniami. Spróbuj zestawić ich rejestr i uporządkował je od takich, które są bliskie typowej funkcji narzędnika jako nazwy narzędzia, do takicll które są od niej dalekie. W podobny sposób można analizować funkcje innych przypadków konkretnych - celownika i miejscownika. Jeśli zainteresowała cię ta problematyka, zajr/.J do Fleksji polskiej Tokarskiego (1973), aby przeczytać omówienia funkcji poszczególnymi przypadków. Głębszą analizę przypadków ze stanowiska lingwistyki kognitywnej znajdzie* w Rudzka-Ostyn (2000).

Zorientuj się, jak duża jest skala odstępstw od korelacji między rodzajem rzeczow ii ił a układem jego forię synkretycznych, opisanej w 9.5.1 (punkty 1-5). Posługując *■ Indeksem a tergo do Słownika języka polskiego pod redakcją Witolda DoroszewskiefM zbierz dane na temat liczebności rzeczowników męskich odmiennych jak żeńskie orl rzeczowników nijakich w liczbie pojedynczej odmiennych tylko funkcjonalnie.

10. Kategorie gramatyczne polszczyzny (werbalne)

I W rozdziale tym kontynuujemy charakterystykę poszczególnych kategorii |t lunatycznych. Omówione zostaną teraz kategorie przysługujące czasownikom.

10.1. Tryb

Tryb jest kategorią fieksyjną czasowników, prymarnie semantyczną. W rzadkich Hkpadkach tryb może być kategorią składniową, syntaktycznie zależną. Na Ktyklad spójnik GDYBY w konstrukcjach typu Gdyby Zl, to Z2 wymaga, aby ^iiMtwnik w zdaniu Zl występował w trybie orzekającym, a czasownik w zdaniu występował w trybie warunkowym, por. Gdyby wybory odbyły się teraz, to rałby je SLD.

Ijyb jest kategorią służącą wyrażaniu modalności. czyli ustosunkowania Juwcy do treści jego wypowiedzi. Nadawca może m.in. stwierdzać jakiś fakt t!.es wyjechał), oceniać prawdziwość lub prawdopodobieństwo zdarzenia lub B|ll rzeczy (Podobno prezes wyjechał, Rzekomo prezes wyjechał), wyrażać Menie (Oby prezes wyjechał. Niech prezes wyjedzie), domagać się odpowiedzi wyjechał?) lub przekazywać swój stosunek uczuciowy (Niestety prezes Ifi lud). W związku z tym wyodrębnia się różne rodzaje modalności, zob. Igorczykowa (1990: 134-154). Nie każdy z nich może być jednak sygnowany za pomocą kategorii trybu.

/ drugiej strony nie tylko tryb służy wyrażaniu modalności. Modalność może wyrażana na wiele sposobów:

1    leksykalnie, np. za pomocą wyrazów OBY, CHYBA, CZY,

2    prozodycznie, np. słowa pada deszcz zależnie od intonacji mogą być r oznajmieniem lub pytaniem,

t syntaktycznie, por. szyk zdań pytajnych w języku angielskim lub niemieckim, I morfologicznie, za pomocą kategorii trybu.

((mówimy teraz kolejno funkcje poszczególnych trybów.