16277 Wykłady z polskiej fleksji32

170 Kategorie gramatyczne polszczyzny (werbaln,l\

Na pytanie, czym różni się znaczeniowo czasownik dokonany od niedokonanego, można czasem usłyszeć uproszczoną odpowiedź: przepisać - raz, przepisywać wiele razy. Nie jest ona wystarczająca, gdyż czasowniki niedokonane też mogJ oznaczać czynność odbywającą się raz, ujmowaną in statu nascendi, np. WłaśniĄ przepisuję list. Różnica między czasownikami niedokonanymi a dokonanymil polega w rzeczywistości na sposobie ujmowania akcji (tzn. czynności, procesuj stanu ild.). Czasowniki niedokonane ujmują ją jako rozciągłą w czasie i podkreślają jej trwanie: akcja taka bądź właśnie odbywa się (Właśnie przepisuję list), bądź (ci jest powtarzana (Sekretarka przepisuje listy swojego szefa). Czasowniki dokonane natomiast ujmują akcję z pewnego momentu czasowego i uwydatniają jej konied (PRZEPISAĆ), rzadziej początek (ZAMIESZKAĆ, ZAPŁAKAĆ). Początek akcijj mogą zresztą uwydatniać tylko człony dokonane par prefiksalnych (np. MIESZKAU - ZAMIESZKAĆ), podczas gdy w parach sufiksalnych (np. PRZEPISAĆ - PRZI PISYWAĆ) człon dokonany uwydatnia zawsze jej koniec.

Stosunek znaczeniowy członów sufiksalnej pary aspektowej może być zatem dwojaki. Po pierwsze, czasownik niedokonany może oznaczać wielokrotni powtórzenie czynności wskazanej czasownikiem dokonanym (nazywamy t«i| iteratywnym użyciem członu niedokonanego). Po drugie, czasownik dokonani może oznaczać zakończenie czynności wskazanej czasownikiem niedokonany™ (nazywamy to terminatywnym użyciem członu niedokonanego). Porównajmył Jan kiedyś malował, a teraz wycina serwetki z papieru (użycie iteratywne) i Jam wziął nożyczki i wycina serwetkę z papieru (użycie terminatywne). Gdy dobiegnl końca czynność opisana w drugim zdaniu, będziemy mogli użyć dokonanej! członu pary, tj. WYCIĄĆ, aby opisać powstałą sytuację. Kiedy bowiem lal skończy wycinać serwetkę, to prawdą będzie, że ją wyciął.

Jednak nie w każdej sufiksalnej parze aspektowej czasownik niedokonani może być używany na dwa sposoby. Jeśli człon dokonany nazywa czynntjfl momentalną, to jego interpretacja terminatywna jest wykluczona. Możcnil powiedzieć np., że pies szczeka (tzn. wydaje dźwięki, z których każdy jol oznaczany czasownikiem SZCZEKNĄĆ), i będzie to użycie iteratywne. Ni możemy natomiast użyć czasownika SZCZEKNĄĆ, aby opisać sytuację powstali gdy pies skończy szczekać. Innymi słowy, nie jest prawdą, że gdy pies skończ,jll szczekać, to szczeknął.

Wśród par aspektowych wykluczających użycie terminatywne jest wiele taki. 1 w których człon dokonany ma zakończenie -nąć: SZCZEKAĆ - SZCZEKN/\l WIERZGAĆ^ WIERZGNĄĆ, DOTYKAĆ - DOTKNĄĆ i in. Są też inne. tl| ZNAJDOWAĆ - ZNALEŹĆ, SPOTYKAĆ - SPOTKAĆ, ZDARZAĆ SIE - Zl)/| RZYĆ SIĘ, UDERZAĆ - UDERZYĆ, STRZELAĆ - STRZELIĆ. Cechą wspóltl tych par jest to, że ich człon dokonany nazywa czynność momentalną, którei nil można ująć w toku jako zmierzającej do stanu nazwanego tym członem.

Uwagom tym zdają się przeczyć zdania w rodzaju Oj. strzela Wojtek, strzeliłil Gol! (zapowiedź serwisu sportowego Programu I Polskiego Radia). W istocie |> mI I

In wyjątek pozorny, gdyż czasownik strzelać nie oznacza tu czynności ujętej > mku, lecz czynność zamierzoną, do której ktoś się przygotowuje. Sytuacja jest iilein taka, jak w zdaniu Jutro idę do kina.

Inny pozorny wyjątek dotyczy sytuacji, gdy człon dokonany pary aspektowej Miniuje daną czynność sumarycznie. Przypuśćmy, że dwa psy szczekały przez minutę i w sumie szczeknęły sto dwadzieścia razy. Nie jest to przykład na li iillinatywne użycie formy szczekały, ponieważ gdy którykolwiek z psów skończy n zckać (lub gdy oba skończą szczekać), nie będziemy mogli powiedzieć, że no zcknął (lub że oba szczeknęły), aby opisać to, co się wydarzyło.

<) ile istnienie sufiksalnych par aspektowych, w których czasownik niedokonany im podlega interpretacji terminatywnej, nie budzi wątpliwości, o tyle wątpliwe czy istnieją pary sufiksałne, w których czasownik niedokonany nie podlega Interpretacji iteratywnej. Niektórym czasownikom wprawdzie trudno przypisać Wycie iteratywne, por. np. UMRZEĆ - UMIERAĆ. Jednak, jak zauważają Aiiiinucci, Gebert (1977: 27), „związane jest to z naszą percepcją świata, która l»iwtuluje, iż niemożliwa się wydaje iteratywna interpretacja niektórych zdarzeń.

I    id więc jeżeli uda nam się wyobrazić świat, w którym można umrzeć, a następnie pa wrócić do życia, zdanie o znaczeniu iteratywnym: Starzec umierał co roku staje ilę całkowicie akceptowalne”. Dodajmy, że iteratywne użycie czasownika UMIE-

II    AC jest całkowicie naturalne, jeśli odnosimy go do pewnej zbiorowości, np.

I odziennie ludzie umierają z głodu.    |w.

10.5. Strona

Kategoria ta została już omówiona pokrótce w 6.4. Przypomnijmy, że « '<|uilt zc.śnie opozycji strony - często ograniczanej do dwóch członów: czynna i l»iiTnu    nie uważa się za kategorię fleksyjną, lecz za kategorię gramatyczną

lii hmakterze syntaktycznym. Tzw. strona zwrotna bywa zaś interpretowana różnic, nileżnic od funkcji, jaką pełni przy danym czasowniku słowo się, por. 6.4 i 5.4.6

Według Morfologii syntaktyczna kategoria strony - o dwóch wartościach: Mymm i bierna - służy sygnalizowaniu różnic diatezy, czyli różnic w uhicrar * licowaniu argumentów predykatu wyrażanych za pomocą środków gramatycznych M"Wi się tu, że tzw. strona czynna ma diatezę nienacechowaną, odpowiadającą ilrtliualncj hierarchii argumentów predykatu: podmiot zdania wskazuje na sprawcę i /ynności, a jej obiekt wskazany jest dopełnieniem, np. Dzieci wykonały dekoracje. Nrtlmttiast tzw. strona bierna ma diatezę nacechowaną, różną od naturalnej: (iiiilmiot zdania wskazuje na obiekt czynności, a jej sprawca wskazany jest •InjirluicniciTi, np. Dekoracje zostały wykonane przez dzieci.

Powodem użycia konstrukcji biernej jest zwykle chęć niewskazanie sprawey, illnlego na ogół jest on pomijany, por. typowe książkowe przykłady użycia formy li \in nane: