Wykłady z polskiej fleksji1

164 Kategorie gramatyczne polszczyzny (werbalni I

. 3

(6) ...i zmarła śmiercią męczeńską w byłej fabryce Grundlanda, w tym właśnie pokoju.

- zdarzenie temporalizowane względnie, późniejsze od zdarzeń (3)—(5)

(7) ...gdzie teraz jest świetlica - zdarzenie temporalizowane bezwzględnie, równoczesne z chwilą mówienia

Jak widać z przykładów (4), (5) i (7), zdarzenia „równoczesne” językowo nic muszą przebiegać dokładnie w tym samym czasie - mogą tylko częściowo zachodzić na siebie albo należeć jedynie do określonego, wspólnego dla nich odcinka czasu.

Za prymame uważa się użycie bezwzględne czasów gramatycznych. Tern poralizacja względna zdarzenia jest możliwa tylko przez odniesienie go do zdarzenia już scharakteryzowanego temporalnie. Dlatego w ostatecznej instancji charakterystyka temporalna tekstu oparta jest na czasie bezwzględnym.

Temporalizację bezwzględną w polszczyźnie wyraża czas teraźniejszy. Jej dodatkowym wskaźnikiem mogą być leksemy typu TERAZ, OBECNłE i wyrażenia synonimiczne. Same w sobie jednak nie przesądzają one o temporalizacji bezwzględnej - mogą służyć też temporalizacji względnej, por. Siedzę teraz i piszę oraz Siedział teraz i pisał.

Temporalizację względną można wyrażać na wiele sposobów. Czynimy to za pomocą:

1. kategorii czasu, por. Ala wiedziała, że Olek studiuje i Ala wiedziała, ze Olek będzie studiował,

2. kategorii aspektu, por. Ala wiedziała, że Olek studiował (dwuznaczne) i Ala wiedziała, że Olek odbył studia,

3. imiesłowów, zwłaszcza przysłówkowych, por. Słuchając mnie, chodził po\ pokoju i Wysłuchawszy mnie, chodził po pokoju,

4. spójników, np. ZANIM, DOPÓKI, PODCZAS GDY,

5. przysłówków i partykuł, np. POTEM, POPRZEDNIO, WTEDY, JUŻ,I JESZCZE, WŁAŚNIE.

Przykłady w punktach 1 i 2 przytoczyliśmy^ Morfologią.

10.2.2. Czas aktualny i nieaktualny

Nie każde zdarzenie jest charakteryzowane temporalnie przez odniesienie do określonego momentu lub odcinka czasu, choćby bardzo długiego. Niektórej zdarzenia nie są związane z żadnym momentem ani okresem. W związku z tym rozróżniamy:

1. Czas aktualny - gdy zdarzenie odbywa się w określonym momencie lub odcinku czasu, np. Kto tam tak głośno śpiewa?

2. Czas nieaktualny - gdy akcja nie jest związana z żadnym określonym momentem ani odcinkiem w czasie, np.:

2.1. znaczenie habitualne (akcja powtarzająca się) Kwa od roku śpiewa w chórze.

2.2. znaczenie uniwersalne (akcja pozaczasowa) - Kanarek ładnie śpiewa. Istnieją fakultatywne leksykalne wykładniki znaczenia aktualnego, np. TERAZ, WŁAŚNIE, AKURAT, i habitualnego, np. CODZIENNIE, CZASEM, ZAWSZE. Istnieją też czasowniki, które mają jedynie znaczenie habitualne, np. JADAĆ, ( Y.YTYWAĆ, i takie, które zwykle wyrażają znaczenie habitualne, np. PRZEPISYWAĆ (i wiele innych na -ywać lub -iwać).

Ćw. 4

10.2.3. Pry marne funkcje poszczególnych czasów gramatycznych

Czas teraźniejszy służy zasadniczo temporalizacji bezwzględnej - wskazuje zdarzenia odbywające się w chwili mówienia. Także czas przeszły i przyszły mogą służyć charakterystyce bezwzględnej - wymaga to użycia wyrażeń lokalizujących /darzenie w czasie, takich jak w średniowieczu lub za sto lat. Poza tym jednak czas przeszły i przyszły określają zdarzenie jako, odpowiednio, wcześniejsze i późniejsze od innego zdarzenia, a więc temporalizują je względem niego. Temporalizacji względnej służy też na ogół czas zaprzeszły - jego podstawową funkcją jest wskazywanie zdarzeń uprzednich względem innych zdarzeń, wskazanych czasem przeszłym (zob. 6.2.5.1).

Powyższe uwagi dotyczą prymarnych funkcji czasów gramatycznych wyodrębnianych w trybie orzekającym. O funkcjach form czasu przeszłego i nieprzeszłego w trybie warunkowym - zob. 10.1.2 i 10.1.3.

10.2.4. Sekundarne funkcje poszczególnych czasów gramatycznych

1. Czas teraźniejszy wskazuje:

1.1. zdarzenia powtarzające się - np. Księżyc obiega Ziemię w 28 dni,

1.2. zdarzenia i stany pozaczasowe - np. Człowiek jest omylny,

1.3. zdarzenia oczekiwane w bliskiej przyszłości - np. Jutro mam egzamin,

1.4. zdarzenia minione, uobecnione w chwili mówienia (tzw. praesens histo-ricum) - np. Zbrodnia to niesłychana, /Pani zabija pana; /Zabiwszy grzebie w gaju, /Na łączce przy ruczaju, /Grób liliją zasiewa. (A. Mickiewicz, Lilie).

2. Czas przyszły prosty wskazuje:

2.1. zdarzenia powtarzające się - np. To kos zaśpiewa, to czajka zakwili,

2.2. zdarzenia pozaczasowe - np. Most uniesie 30 ton,

2.3. zdarzenia minione, uobecnione w chwili mówienia - Oszczep jeden chwycili czterema ramiony, / Wydzierali go sobie; spojrzą, aż tu z pyska/Wielkiego, czerwonego dwa rzędy kłów błyska. (A. Mickiewicz, Pan Tadeusz).