38326 Wykłady z polskiej fleksji3

166

Kategorie gramatyczne polszczyzny (werbalneI

IJwbn

167

Ćw. 5

3.    Czas przyszły prosty i czas przyszły złożony bywają używane w funkcji I trybu rozkazującego - np. Pan podpisze w tym miejscu, panie dyrektorze, Będziesz na mnie czekać na dworcu!

4.    Czas przeszły, którego wymagają spójniki i partykuły wymienione w 3.5,1 może odnosić się nie do zdarzeń lub stanów uprzednich wobec chwili, I w której lub o której mówi nadawca, lecz do zdarzeń lub stanowi późniejszych, np. Niechby szybko skończyli, Byleśmy tylko znaleźli drogę,\ Chciała, żeby wrócił, lub równoczesnych, np. Obyś się nie mylił! Kwalili I kowanie przytoczonych tu form skończyli, -śmy znaleźli, wrócił, -ś myliła jako mających wartość czasu przeszłego jest czysto formalne - choć maju I one postać czasu przeszłego, nie mają jego znaczenia.

5.    Czas zaprzeszły, którego podstawową funkcją jest wskazywanie zdarzclfl wcześniejszych niż inne zdarzenia minione, może być sekundarnie używany I w zdaniach warunkowych jako sygnał niespełnienia warunku, a także w celą! wskazania jakichkolwiek zdarzeń dawno minionych (zob. przykłady! w 6.2.5.1, punkt 5).

6.    Dowolny czas gramatyczny, odniesiony do przyszłości, może wystąpi)® w zdaniu nadrzędnym, gdy zdanie podrzędne jest warunkowe - np. Jeśli uda, to jesteśmy uratowani, Jeśli się uda, to będziemy uratowani, Jeśli v/® nie uda, to przepadliśmy.

10.3. Osoba

Osoba jest kategorią fleksyjną czasowników, prymamie składniową i u zaleli® nianą, gdyż jej wartość jest narzucana czasownikowi przez podmiot zdania. Zainii® JA i MY narzucają czasownikowi formę 1. osoby, zaimki TY i WY narzucają im® formę 2. osoby, a pozostałe zaimki rzeczowne i wszystkie rzeczowniki narzucąj® mu formę 3. osoby. Jak stąd wynikaj osoba jest kategorią klasyfikującą zaimków rzeczownych.

Osoba czasownika nie zawsze jest determinowana przez podmiot tego samc[^| zdania, w którym występuje czasownik, np. Jan obiecał, że przyjdzie. O. właśmM idzie. W drugim zdaniu nie ma wyrażonego podmiotu (niekiedy mówi się, że jat! w nim obecńy-podmiot domyślny). Jednak i tu wartość kategorii osoby fonu® czasownikowej idzie jest zależna od podmiotu poprzedniego zdania, tyle że <>p|H tego rodzaju uzależnień należy już nie do tradycyjnie pojętej gramatyki, lecz d® tzw. gramatyki tekstu.

W pewnym zakresie kategoria osoby czasowników pełni funkcję semantyczni® czy raczej semantyczno-pragmatyczną. Funkcję taką pełnią mianowicie lomijH pierwszej i drugiej osoby obu liczb, gdy nie towarzyszy im podmiot zaimkowy:!

01    lp - wskazuje nadawcę wypowiedzi,

02    lp - wskazuje odbiorcę wypowiedzi,

| ol lm - zwykle wskazuje jednoosobowego nadawcę i inne osoby, rzadziej nadawcę zbiorowego,

| o2 lm - wskazuje jednoosobowego odbiorcę i inne osoby albo odbiorcę zbiorowego.

(idy wyżej wymienionym formom czasownikowym towarzyszy podmiot zaimkowy: ty, my lub wy, ich osoba jest syntaktycznie zależna od klasyfikującej kategorii ftftohy zaimka. W polszczyźnie pisanej użycie podmiotu zaimkowego w zdaniach Bici wszo- i drugoosobowych jest jednak rzadkie i nacechowane. Może wynikać m chęci położenia akcentu zdaniowego na zaimek, np. przy kontrastowaniu (Ja to Brobiłem, nie on) lub w stylu retorycznym (Ja, Adam, biorę ciebie, Ewo, za Bitą...). Częściej zaimki ja i ty w pozycji nieakcentowanej pojawiają się w języku Bawionym, np. Ja myślę, że oni mają rację, Ty uważaj, bo sobie zaszkodzisz■

i W zdaniach zawierających czasownik niewłaściwy, np. Już dnieje, wartość nitrgorii osoby czasownika nie jest zależna ani od innego składnika zdania, ani od ■llinicji mówiącego. Czasowniki takie mają budowę właściwą formom trzccio-B*0bowym, ale nie wchodzą w opozycje do form innych osób. Brak opozycji osoby Buk i/u je tu na brak agensa (sprawcy) czynności.

10.3.1. Sekundarne (w szczególności nieosobowe) użycia form osobowych

I I. Formy 2. osoby lp są używane nieosobowo w zdaniach ogólnych, np. , Harujesz, człowieku, całe życie i co z tego masz? ‘człowiek haruje całe 1 życie i nic z tego nie ma’, Śpieszysz się, a tu ci autobus ucieka. Tak to jest.

I 2. Formy 1. osoby lm są używane nieosobowo w zdaniach mających charakter instrukcji, np. Starannie usuwamy chwasty, spulchniamy ziemię na rabatach I i w miarę potrzeby podlewamy rośliny.

I 1 Formy 1. osoby lm są używane w funkcji trybu rozkazującego, np. Teraz | bierzemy się do roboty!

I 4 Formy I. osoby lm są używane w protekcjonalnych zwrotach do słuchaczu: p O, widzę, że odpoczywamy sobie. A robota leży.

ft 5 Formy 3. osoby lm są używane w odniesieniu do nieokreślonej zbiorowości: 1 Rzucił się z okna i zabił. Mówią, ż.e to rozstrój nawowy ludzie mówią, źc...

I rt. Formy 3. osoby lp rodzaju nijakiego z zaimkiem nieokreślonym się są używane bezosobowo na kilka sposobów - zob. 5.4.6. Niektóre z tych użyć f Ną funkcjonalnie równoważne zdaniom w stronic biernej. Można zauważyć, I porównując polszczyznę z językiem angielskim lub niemieckim, że język • polski „nie lubi” strony biernej, gdyż. zastępuje ją konstrukcjami z mcokrcś lonym się (np. zamiast W Polsce budowanych jest molo mieszkań powiemy i raczej W Polsce buduje się mało mieszkań).