30211 Wykłady z polskiej fleksji9

160 Kategorie gramatyczne polszczyzny (werbalne)

10.1.1. Tryb rozkazujący

Tryb rozkazujący służy wyrażaniu rozkazów, poleceń, żądań, apeli, perswazji, próśb, rad itp. O tym, z jakim aktem mowy mamy do czynienia, może świadczyć ton wypowiedzi, jej skład leksykalny (por. Otwórz okno i Bądź tak dobry i otwór: okno), a także sytuacja komunikacyjna, zwłaszcza hierarchia rozmówców i autoryicl mówiącego. Na przykład to samo zdanie w ustach przełożonego może mieć charakter polecenia, a w ustach podwładnego - prośby.

W zdaniach niezaprzeczonych w trybie rozkazującym używa się zwykle czasowników dokonanych (np. Przynieś wody), natomiast w zdaniach zaprze czonych - zwykłe czasowników niedokonanych (np. Nie przynoś wody). Ma to związek ze znaczeniem trybu rozkazującego i aspektu. Gdy chcemy, aby coś się stało, interesuje nas rezultat czynności i dlatego używamy czasownika dokonanego. Gdy chcemy natomiast, aby coś się nie stało, to interesuje nas zapobieżenie czynności, która mogłaby do tego doprowadzić, i dlatego używamy czasownika w aspekcie niedokonanym. Jeżeli jednak chcemy położyć nacisk na rezultat, a nie samą czynność, użyjemy aspektu dokonanego także w zdaniu zaprzeczonym, por. Nie zbij talerza (często z dodatkowym wskaźnikiem leksykalnym, np. Tylko nie zbij talerza). Tak samo postąpimy zazwyczaj, gdy dane zdarzenie odbywa się poza kontrolą podlegającej mu osoby, np. Nie przezięb się czasem lub Niech pan się nie obrazi, ale muszę pana na chwilę opuścić. Zob. analizę tej problematyki w HoIvoelj (1989: 89-114) i Laskowski (1998).

Jak zauważyliśmy w 6.2.5.3, syntetyczne formy trybu rozkazującego charakteryzują się tożsamością adresata wypowiedzi i adresata wyrażonego w niej polecenia lub prośby. Formy analityczne zazwyczaj tej własności nie maj Wyjątkiem są przede wszystkim zdania z podmiotem PAN, PANI, PAŃSTWO, n Niech pan zadba o swoje zdrowie. W tej samej funkcji występują czasem ini leksemy, np. KSIĄDZ (Niech ksiądz nam udzieli ślubu), MAMA (Mamo, nieą mnie mama posłucha), SIOSTRA (Prędko, niech siostra zawoła lekarza).

Najrzadziej w funkcji .typowej dla trybu rozkazującego stosowane są form; pierwszej osoby liczby pojedynczej, ich użycie w tej funkcji wymaga bowieid szczególnej sytuacji, np. czynienia czarów (Niech się zamienię w nietoperza^ Zazwyczaj więc formy te nie wyrażają polecenia ani prośby kierowanej do samefl siebie, lecz stanowią np. prośbę do słuchacza o zaakceptowanie czynności, któl chce wykonać mówiący (Chwileczkę, niech się zastanowię), albo chwyt retoryczil (Niech skonam, jeśli kłamię).

Do nietypowych, sekundarnych użyć trybu rozkazującego należą też reali/oj wane z jego pomocą groźby, np.:

A właśnie że się odważę. - Tylko spróbuj!

Groźby takie można traktować jako przesłankę nie wypowiedzianego explii ile zdania warunkowego, np. Tylko spróbuj, a pożałujesz! Jest to uzasadniona

tym, że formy rozkazujące większości czasowników występują regularnie w zdaniach warunkowych, niekoniecznie mających charakter groźby, np. Spróbuj, to zobaczysz.    Ć

10.1.2. Tryb warunkowy

Tryb warunkowy, zwany też przypuszczającym, służy przede wszystkim wyrażaniu przypuszczeń, że:

1.    coś się może zdarzyć, jeśli zostaną spełnione określone warunki - jest to tzw. tryb warunkowy potencjalny (np. Gdyby mnie zaprosili, tobym przyszedł, / implikacją ‘przyjdę, jeśli mnie zaproszą’);

2.    coś się mogło zdarzyć, gdyby zostały spełnione określone warunki - jest to tzw. tryb warunkowy nierzeczywisty (np. Gdyby mnie zaprosili, to byłbym przyszedł, z implikacją ‘nie zaprosili mnie i nie przyszedłem’).

Jak widzimy, tryb warunkowy potencjalny jest wyrażany za pomocą form nieprzeszłych. podczas gdy tryb warunkowy nierzeczywisty może być wyrażany za pomocą form przeszłych (o rozróżnieniu form przeszłych i nieprzeszłych trybu warunkowego - zob. Ó.2.5.2). Ponieważ jednak formy przeszłe są rzadkie i książkowe, tryb nierzeczywisty mogą wyrażać też formy nieprzeszłe. O tym, jak jo interpretować, decyduje wówczas kontekst i sytuacja, np.:

Gdyby policja nas szukała, toby nas dawno znalazła - tryb nierzeczywisty

Gdyby policja nas teraz poszukała, toby nas łatwo znalazła - tryb potencjalny

Gdyby policja nas była szukała, toby nas znalazła - tryb nierzeczywisty

Gdyby policja tu przyszła, toby nas znalazła - zdanie dwuznaczne

lak wynika z podanych przykładów, wskazówką interpretacyjną może być m.in. wybór środków leksykalnych (dawno, teraz) i wartość kategorii czasu czasownika w /daniu podrzędnym (przeszły vs. zaprzeszły).

Tryb warunkowy potencjalny reprezentują też zdania, w których mowa o zdarzeniach bardzo mało prawdopodobnych, a nawet - praktycznie rzecz biorąc - niemożliwych, np. Gdybym był tobą, postąpiłbym inaczej. Kryterium odróżniającym tryb potencjalny od nierzeczywistego nie jest bowiem życiowe prawdopodobieństwo zdarzenia, lecz to, czy warunkujące je okoliczności teoretye/ Ule mogą mieć miejsce w jednym z możliwych (wyobrażalnych) światów. Ponieważ mówiący może sobie wyobrazić rzeczywistość, w której stałby się inną osobą, powyższy przykład uznajemy za wyrażający tryb warunkowy potencjalny. Natomiast zdanie Gdybym urodził się sto lat wcześniej, miałbym okazję poznać Sarę łlirnhardt wyraża tryb nierzeczywisty: nic jest już możliwe, aby mówiący osobiście poznał słynną aktorkę, gdyż okoliczność warunkująca to zdarzenie mianowicie jego przyjście na świat sto lat wcześniej - nie nastąpiła i już nie nastąpi.

Formy trybu warunkowego bywają używane ponadto w funkcji uprzejmej piośhy, złagodzonego polecenia lub propozycji, czasem z negacją, np. Sprzątnąłbyś