Wykłady z polskiej fleksji34

174 Kategorie gramatyczne polszczyzny (werbalna

6.    Wyjaśnij istotę błędu w zdaniu: * Widząc takie przykłady, włos się jeży na głowie.

7.    Które spośród następujących par aspektowych wykluczają interpretację terminatywmi członu niedokonanego: stoczyć - staczać, trafić - trąfiać, trzasnąć - trzaskać, zgarnąć zgarniać?

8.    Dlaczego relacjonowanie zdarzeń minionych za pomocą czasu teraźniejszego (l/w praesens historicum) nadaje im więcej dynamizmu? Wyjaśnij to, odwołując się dn różnicy między czasownikiem dokonanym a niedokonanym.

9.    Czy opozycja konstrukcji czynnych i biernych obejmuje tylko formy osobowe czasownik,i¹

Tematy do dalszych studiów

Następujące zdania (cytowane za artykułem Perlina 1996) dowodzą, że czas teraźniejszy może odnosić się do zdarzeń równoczesnych z chwilą, w której lub o której mówimy,! wcześniejszych od niej lub późniejszych:

Karol obecnie zasypia.

Józio zawiadomił nas wtedy, te boli go łydka.

Jutro kończę projekt.

Sprawdź, jakie są możliwości odniesienia do rzeczywistości pozostałych czasów. Następni* porównaj swoje spostrzeżenia z obserwacjami zawartymi w cytowanym artykule.

*

Choć nie wszystkie formy czasownikowe są nacechowane ze względu na kategorii czasu, pewne fakty językowe pozwalają ustalić ich wartość temporalną, por. poprawi zdanie Wczoraj naprawiono dach i niepoprawne * Jutro naprawiono dach. Zastanów się iii wartością temporalną imiesłowów przysłówkowych, bezokolicznika i form trybu id kazującego. Następnie porównaj swoje przemyślenia z obserwacjami Świdzińskiego (19HI

Formalnie rzecz biorąc, konstrukcje bierne reprezentują typ orzeczenia imiennej w którym orzecznikiem jest imiesłów bierny, a łącznikiem jeden z leksemów: B« BYWAĆ, ZOSTAĆ lub ZOSTAWAĆ. Istnieją więc cztery typy konstrukcji bierny z czterema czasownikami łącznikowymi, np.:

Wędliny są pakowane automatycznie.

Wędliny bywają pakowane automatycznie.

Wędliny zostały zapakowane automatycznie.

Wędliny zostają zapakowane automatycznie.

Opisz różnice znaczeniowe między tymi konstrukcjami. Zbadaj zakres ich występował® biorąc pod uwagę takie cechy czasownika orzecznikowego, jak aspekt i krotność (ta <ln|| cecha pozwala wyróżnić czasowniki wielokrotne, np. pisywać, jednokrotne, np. Jcistm i takie, które mogą oznaczać czynność zarówno wielokrotną, jak i jednorazową, np. pistm

Czy zdania takie, jak W pokoju było nabrudzone, reprezentują stronę bierną? Zwrfl uwagę na ich osobliwości. Zob. Bańko (2001: 298).

11. Synteza i analiza form, czyli fleksja w działaniu

I )otychczas opisywaliśmy fleksję jako pewien system zależności zachodzących llllędzy formami wyrazowymi. Zajmowaliśmy się m.in. budową paradygmatów I budową form fleksyjnych, formalnym i funkcjonalnym zróżnicowaniem tych Innu, a także podziałem leksemów na części mowy. Teraz spojrzymy na fleksję i punktu widzenia uczestników sytuacji komunikacyjnej, tj. nadawcy (mówiącego, piszącego) i odbiorcy (słuchacza, czytelnika). Zajmiemy się problemem tworzenia li miii fleksyjnych, czyli syntezą fleksyjną, i problemem rozpoznawania form, czyli MUili/ą fleksyjną. Omówimy trudności związane z syntezą i analizą form, mające IWnjc źródło - najogólniej mówiąc - w tym, że odpowiedniość budowy i funkcji lut iii fleksyjnych nie jest jednoznaczna.

11.1. Synteza fleksyjną i analiza fleksyjną

b Nadawca musi używać form wyrazowych stosownych do swoich celów komunikacyjnych i do budowy zdania. Jak pamiętamy, jeden z bohaterów powieści W pustyni i w puszczy Henryka Sienkiewicza tworzył proste wypowiedzi w rodzaju:

- Kali zabić lew.

* Moglibyśmy powiedzieć, że wykazywał on dostateczną kompetencję leksykalną |pyli znajomość potrzebnych wyrazów) i brak kompetencji gramatycznej (czyli pfiiktyczną nieznajomość gramatyki). Wadą zdań takich, jak przytoczone wyżej, |M( jednak nie tylko to, że są one niegramatyczne. Są także niejednoznaczne, gdyż IHo/im przyporządkować im kilka zdań gramatycznie poprawnych, a różniących znaczeniem, np.:

buli zabił Iwa. buli zabije Iwa.

Wynika to stąd, że mówiący ma swobodę użycia niektórych form zgodnie ze •Wolni zamiarem, np. może on użyć czasownika w wybranym czasie gramatycznym. Wi omy jednak, że nic jest to swoboda nieograniczona, gdyż niektóre składniki tilanln narzucają określoną formę innym składnikom (por. niepoprawne *Kuli