16669 Wykłady z polskiej fleksji31

168 Kategorie gramatyczne polszczyzny (werbalne)

10.3.2. Nieosobowe formy czasownika

Omówimy krótko użycie form nieosobowych, zwracając uwagę na ich funkcje składniowe i semantyczne.

10.3.2.1.    Bezokolicznik

Zwykle jest zależny składniowo od formy innego czasownika lub predykaty wu, np. Chcę pić, Trzeba wracać. Może też pełnić funkcję członu głównego wypowiedzenia, np. Cebulę obrać, opłukać, pokrajać w półplasterki, usmażyć, nie rumieniąc albo Łapać złodzieja!, albo Włączyć radio? Jak widać, w tej funkcji bezokolicznik pełni czasem funkcję trybu rozkazującego.

Tradycyjne opisy składni polskiej zwracają uwagę na użycie bezokolicznika w funkcji podmiotu zdania, np. Czytać jest pożytecznie. Dziś skłonni jesteśmy widzieć w takim bezokoliczniku człon zależny od formy niewłaściwego czasownika BYĆ (taką interpretację przedstawiają np. Saloni, Świdziński 1985).

10.3.2.2.    Bezosobnik

Nigdy nie łączy się z podmiotem-mianownikiem i przez to bywa mylnie interpretowany jako forma czasownika niewłaściwego. W rzeczywistości czasowniki niewłaściwe w ogóle nie mają bezosobnika, z drugiej strony zaś nie tylko bezosobnik wyróżnia się wśród form czasowników właściwych tym, że brak mu łączliwości z mianownikiem w funkcji podmiotu (ten sam brak charakteryzują bezokolicznik, gerundium i formy imiesłowowe).

Wbrew swojej nazwie bezosobnik wskazuje, że sprawca czynności jest osobowy, tyle że nieokreślony. Jeśli powiemy Wybito szybę, słuchacz ma prawo zakładać, że zrobiła to jakaś osoba. Byłby zdziwiony, gdyby się okazało, że zrobił to pies lub wiatr, i mógłby sądzić, że wprowadziliśmy go w błąd.

10.3.2.3.    Imiesłowy przysłówkowe

Są zależne składniowo od czasownika w zdaniu głównym, obie czynności bowiem - i ta wyrażana imiesłowem, i ta wyrażana czasownikiem w zdaniu głównym - muszą mieć wspólnego agensa i zwykle też wspólny podmiol gramatyczny, wyrażany mianownikiem. Sama tożsamość agensów na ogół nie wystarczy, por. niepoprawne zdanie: *Pisząc te słowa, nasunęła mi się następującą refleksja. Nie wystarczy też tożsamość jedynie podmiotu gramatycznego, por, niepoprawne: * Ulotki zostały rozesłane pocztą, wzywając Francuzów do walki, I Poprawne są jednak zdania, w których imiesłów przysłówkowy towarzyszy formie bezosobnika (np. List przepisano, usuwając wszystkie błędy) lub bezokolicznika (np. Trzeba myśleć, czytając rozkład jazdy), mimo że ani bezosobnik, ani bezokolicznik nie łączą się bezpośrednio z podmiotem gramatycznym.

Zdarzenie wskazane imiesłowem uprzednim powinno być wcześniejsze od zdarzenia wskazanego czasownikiem głównym [Skończywszy :a długą rozmowę,

* ,H), a zdarzenie wskazane imiesłowem współczesnym powinno być zasadniczo

•    "'v miczesne ze zdarzeniem wskazanym czasownikiem głównym (Kończąc roz

....... podziękował za zaproszenie). Ścisły opis tej zależności jest dość trudny, tym

•    •onlzicj że istnieje wiele wyjątków, w części frazeologicznych (np. ściśle biorąc,

pony,tę powiedziawszy, zważywszy, że...), w części niefrazeologicznych. Na przykład ‘ zdaniu Wdrożyliśmy nowe metody, osiągając wymierne efekty gospodarcze dliii iłów współczesny wyraża zdarzenie następcze w stosunku do zdarzenia ' I i/iinego czasownikiem głównym. Zdania takie bywają kwestionowane przez K Mkoznawców normatywistów, niemniej jednak są częste i nie są powszechnie "dlurune jako niepoprawne. Szczegółową analizę warunków występowania •Mil' łowów przysłówkowych przeprowadziła Jadacka (1991).    ( '«

IIM.2.4. Gerundium

I < inna ta zachowuje się składniowo jak rzeczownik, a po czasowniku dziedziczy ¹¹1 c|ę, np. ufać komuś - ufanie komuś, rządzić krajem - rządzenie krajem. Gerundia I* diuk nie łączą się z podmiotem-mianownikiem, a na sprawcę czynności wskazuje I '• z y nich albo dopełniacz (gdy podstawowy czasownik nie ma dopełnienia, np. Jan

•    t ytn czytanie Jana), albo biernik poprzedzony przyimkiem przez (gdy podstawowy czasownik ma dopełnienie, np. Jan czyta książki - czytanie książek przez Jana). /miniujmy też, że formy gerundialne czasowników przybiemikowych nie rządzą •Mimikiem, lecz dopełniaczem, np. robić zakupy - robienie zakupów.

10.4. Aspekt

Aspekt jest uważany zasadniczo za kategorię klasyfikującą czasowników, a nie U«»i kategorię fleksyjną. Innymi słowy, zwycięża pogląd, że czasowniki nic ndiiilcniają się przez aspekt, lecz mają określony aspekt (tak jak rzeczowniki mają "Im słony rodzaj). Argumenty przemawiające za ujmowaniem aspektu jako kategorii Musylikującej przytoczyliśmy w 6.3.

Aspekt jest kategorią prymamie semantyczną. Sekundarnie może jednak pełnić Utilkcję składniową i być kategorią uzależnianą (np. tzw. czasowniki fazowe typu Kac/ąć, skończyć, przestać wymagają obok siebie bezokolicznika i'M .owników niedokonanych, por. Zaczął pisać i niegramatyczne *Zaczął napisać).

W zależności od lego, czy aspekt traktować jako kategorię klasyfikującą Ifnsowników czy kategorię fleksyjną, różnice w budowie form tworzących parę '•Ipnkłową - np. form przepisać i przepisywać - będą miały charakter słowotwórczy ullio llcksyjny. Niezależna od tego pozostaje różnica w znaczeniu form dokonanych I Hirdokonanych, którą musimy teraz wyjaśnić. Dla przejrzystości ograniczymy się do uliksulnycb par aspektowych, takich jak PRZEPISAĆ i PRZEPISYWAĆ. Pary |*ii liksalne, jak zauważyliśmy w 6.3, oprócz różnicy aspektowej wykazują zwykle •!"il ukową różnicę znaczeniową, swoistą dla danego prefiksu.