36743 Wykłady z polskiej fleksji5

152 Kategorie gramatyczne polszczyzny (imiennń

8.    nazwy niektórych kwiatów, owoców i potraw, np. zerwać chabra, zje\< pomidora, rozłupać orzecha, ssać cukierka, usmatyć omleta, lizać lodu, kupić hot doga',

9.    nazwy niektórych gier i zabaw oraz ich elementów, np. grać w brydża, bawić się w chowanego, wygrać milion w totka, strzelić gola, dar komuś mata\

10. nazwy niektórych chorób i innych przypadłości, np. mieć zeza, kaca, bzika, pryszcza, guza.

Rzeczowniki męskie w grupach 1-5 niemal bezwyjąlkowo mają rodzaj męskozwierzęcy, w grupach 6-10 natomiast zależność la jest mniej regularna, a wiele rzeczowników ma rodzaj oboczny.

Istnieje też wiele przykładów, gdzie rodzaj rzeczownika jest zaskakujący, pr/y czym czasem zaskakująca wydaje się różnica rodzajowa w grupie rzeczowników o podobnym znaczeniu, a czasem - przeciwnie - tożsamość rodzaju rzeczowników

0    znaczeniach rozbieżnych. Podamy nieco przykładów (skróty mos, mzw, na: oznaczają rodzaje: męskoosobowy, męskozwierzęcy, męskorzeczowy określono w 4.5). Część wymienionych tu rzeczowników męskoosobowych ma tylko deprecjatywną formę mianownika i wołacza liczby mnogiej:

ANIOŁ i DIABEŁ mają rodzaj mos lub mzw, ANTYCHRYST zaś tylko mav;

ROBOT ma rodzaj mzw, a ANDROID i CYBORG - mzw lub mos;

PRYSZCZ ma rodzaj mrz lub mzw, ale SYF w tym samym znaczeniu J tylko mzw,

TRUP ma rodzaj mzw, ale TRUPOSZ, DENAT, NIEBOSZCZYK, TOPIELEC, WISIELEC, UMARLAK, UMRZYK - mos;

MIĘSOŻERCA, PADLINOŻERCA, ROSLINOŻERCA mają rodzaj mos (choć oznaczają zwierzęta), LUDOŻERCA jest też mos, ale np. LUDOJAD i TRUPOJAU

są mzw;

TENIS ma rodzaj mzw, ale tylko w kontekście słowa GRA, GRAĆ i pochodnych, a więc np. zagrać w tenisa, ale lubić tenis;

PRZEWOŹNIK ma rodzaj mos w obu znaczeniach: osoba i przedsiębiorstwo; podobnie PRZEWODNIK - osoba lub zwierzę (np. przewodnik stada);

STARUSZEK nią rodzaj mos i wtedy, gdy oznacza starego mężczyznę,

1    wtedy, gdy oznacza starą rzecz;

TALENT ma rodzaj mrz i wtedy, gdy oznacza czyjąś zdolność, i wtedy, gdy oznacza obdarzoną nim osobę.

Trzy ostatnie przykłady można by skwitować stwierdzeniem, że rodzaj właściwy rzeczownikowi w jego znaczeniu podstawowym przenosi się na znaczenia pochodne Niestety, nie zawsze tak jest. Na przykład PERS1 (osoba) jest rodzaju moi, a PERS2 (kot lub dywan) jest rodzaju mzw. Inny przykład: REKIN 1 (zwierzę) jest rodzaju mzw, a REKIN2 (przedsiębiorca lub przedsiębiorstwo) ma rodzaj mos.

Warto wymienione przykłady rozpatrywać na tle takich, jak PŁYWAK, w których ze znaczeniem wyraźnie skorelowany jest rodzaj gramatyczny: mos

osoba, mzw - chrząszcz, mrz - przedmiot zrobiony po to, aby unosił się na imwierzchni wody. Taka korelacja cech semantycznych i gramatycznych jest /godna z wyobrażeniem gramatyków o idealnie uporządkowanym systemie IC/.ykowym. Jednak ideał ten - jak to ideał - niezupełnie przystaje do rzeczywistości, ( w

9.5.3. Statystyka rodzaju męskozwierzęcego

Zliczono rzeczowniki męskozwierzęce w Innym słowniku języka polskiego, osobno odnoszące się do zwierząt i nie odnoszące się do zwierząt. Ściśle biorąc, lii/.one były nie hasła, ale leksemy mające swoje opisy gramatyczne w słowniku. Policzono zatem wystąpienia symbolu mzw w opisach gramatycznych, uwzględniając również oboczności rodzajowe. Szczegóły przedstawia tabela 6, przytoczona i pracą Bańko (2001: 226). Przykłady leksemów z wyszczególnionych w niej grup przytoczono niżej w punkcie 2.

Tabela 6. Rzeczowniki męskozwierzęce w Innym słowniku języka polskiego

1. Odnoszące się do zwierząt 1.1.    Z jednoznacznie przypisanym rodzajem 1.2.    Z rodzajem obocznym	506 490 16
2. Nie odnoszące się do zwierząt	1104
2.1. Z jednoznacznie przypisanym rodzajem	600
2.2. Z rodzajem obocznym mzw lub mrz	342
2.3. Z rodzajem obocznym mzw lub mos	137
2.4. Z inną obocznością rodzajową	25
Razem	1610

Wnioski

1.    Liczba rzeczowników męskozwierzęcych o „niezwierzęcym” znaczeniu jest nieoczekiwanie duża - ponad dwukrotnie większa od liczby rzeczowników męskozwierzęcych odnoszących się do zwierząt. Jednak gdy porównać rzeczowniki n jednoznacznie przypisanym rodzaju, to przewaga rzeczowników „niezwicrzęcych" inul „zwierzęcymi” nie jest wielka. Można by ją zniwelować, gdyby uwzględnić w obliczeniach rzadkie nazwy zwierząt, znane tylko specjalistom.

2.    Niewiele ponad połowa „niezwierzęcych” rzeczowników rodzaju mzw mu lodzaj jednoznaczny, prawie trzecia część charakteryzuje się obocznością rodzajów iii u i mrz (są to głównie nazwy kwiatów, owoców, grzybów i potraw), a przeszło dziesięć procent ma oboczność rodzajów mzw i mos (tu należą m.in. nazwy stworzeń o niejednoznacznym statusie mitologicznym, np, ANIOŁ, DIABEŁ, CENTAUR, KRASNOLUDEK, WILKOŁAK. MUTANT. ANDROID, a także niektóre nazwy n.nilowe nacechowane eksprcsywnic, np. HljCWAL, BĘKART, C1RIIBAS, MAŁPI