6 (1781)

Kategorie gramatyczne polszczyzny (imienin )

8.    nazwy niektórych kwiatów, owoców i potraw, np. zerwać chabra, z,je,u pomidora, rozłupać orzecha, ssać cukierka, usmażyć omleta, lizać loda. kupić hot doga',

9.    nazwy niektórych gier i zabaw oraz ich elementów, np. grać w brydża, bawić się w chowanego, wygrać milion w totka, strzelić gola, dar komuś mata;

10. nazwy niektórych chorób i innych przypadłości, np. mieć zeza, kaca, bzika, pryszcza, guza.

Rzeczowniki męskie w grupach 1-5 niemal bezwyjąlkowo mają rodz;i| '''ęskozwierzęcy, w grupach 6-10 natomiast zależność la jest mniej regularna, ^ll wiele rzeczowników ma rodzaj oboczny.

Istnieje też wiele przykładów, gdzie rodzaj rzeczownika jest zaskakujący, przy **ym czasem zaskakująca wydaje się różnica rodzajowa w grupie rzeczowników podobnym znaczeniu, a czasem - przeciwnie - tożsamość rodzaju rzeczowników znaczeniach rozbieżnych. Podamy nieco przykładów (skróty mos, mzw, nu: "maczają rodzaje: męskoosobowy, męskozwierzęcy, męskorzeczowy określone 4.5). Część wymienionych tu rzeczowników męskoosobowych ma tylko ^precjatywną formę mianownika i wołacza liczby mnogiej:

ANIOŁ i DIABEŁ mają rodzaj mos lub mz.w, ANTYCHRYST zaś tylko mos. ROBOT ma rodzaj mz.w, a ANDROID i CYBORG - mzw lub mos\ PRYSZCZ ma rodzaj mrz lub mzw, ale SYF w tym samym znaczeniu ^y * ko mzw,

TRUP ma rodzaj mzw, ale TRUPOSZ, DENAT, NIEBOSZCZYK, TOPIELEt

Osielec, umarlak, umrzyk - mos\

są

, MIĘSOŻERCA, PADLINOŻERCA, ROŚLINOŻERCA mają rodzaj mos (choe ^l>/'haczają zwierzęta), LUDOŻERCA jest leż mos, ale np. LUDOJAD i TRUPO.) Al > *nz.w;

TENIS ma rodzaj mzw, ale tylko w kontekście słowa GRA, GRAĆ i pochodnych. ^a ^Męc np. zagrać w tenisa, ale lubić tenis',

PRZEWOŹNIK ma rodzaj mos w obu znaczeniach: osoba i przedsiębiorstwo; '^10<^obnic PRZEWODNIK - osoba lub zwierzę (np. przewodnik stada)',

. ^ STARUSZEK ma rodzaj mos i wtedy, gdy oznacza starego mężczyznę, ledy, gdy oznacza starą rzecz;

TALENT ma rodzaj mrz i wtedy, gdy oznacza czyjąś zdolność, i wtedy, gdy ^<)Zr* xicza obdarzoną nim osobę.

“Trzy ostatnie przykłady można by skwitować stwierdzeniem, że rodzaj właściwy rzecx ......    ..    ^J    1

^.^zowmkowi wjego znaczeniu podstawowym przenosi się na znaczenia pochodne.

³ ^RS2 rod;

jNtety, nie zawsze tak jest. Na przykład PERS1 (osoba) jest rodzaju mos.

(kot lub dywan) jest rodzaju mzw. Inny przykład: REKIN 1 (zwierzę) jest

aju mzw, a REKIN2 (przedsiębiorca lub przedsiębiorstwo) ma rodzaj mos.

w

_k Warto wymienione przykłady rozpatrywać na tle takich, jak PŁYWAK.

V>rych ze znaczeniem wyraźnie skorelowany jest rodzaj gramatyczny: mos

osoba, mzw - chrząszcz, mrz. - przedmiot zrobiony po to, aby unosił się na powierzchni wody. Taka korelacja cech semantycznych i gramatycznych jest /godna z wyobrażeniem gramatyków o idealnie uporządkowanym systemie lę/ykowym. Jednak ideał len - jak to ideał - niezupełnie przystaje do rzeczywistości. Ćw. 3-5

9.5.3. Statystyka rodzaju męskozwierzęcego

Zliczono rzeczowniki męskozwierzęce w Innym słowniku języka polskiego, osobno odnoszące się do zwierząt i nie odnoszące się do zwierząt. Ściśle biorąc, liczone były nie hasła, ale leksemy mające swoje opisy gramatyczne w słowniku. Policzono zatem wystąpienia symbolu mzw w opisach gramatycznych, uwzględniając również oboczności rodzajowe. Szczegóły przedstawia tabela 6, przytoczona za pracą Bańko (2001: 226). Przykłady leksemów z wyszczególnionych w niej grup przytoczono niżej w punkcie 2.

Tabela 6. Rzeczowniki męskozwierzęce w Innym słowniku języka polskiego

1. Odnoszące się do zwierząt 1.1.    Z jednoznacznie przypisanym rodzajem 1.2.    Z rodzajem obocznym	506 490 16
2. Nie odnoszące się do zwierząt	1104
2.1. Z jednoznacznie przypisanym rodzajem	600
2.2. Z rodzajem obocznym mzw lub mrz	342
2.3. Z rodzajem obocznym mzw lub mos	137
2.4. Z inną obocznością rodzajową	25
Razem	1610

Wnioski

1.    Liczba rzeczowników męskozwierzęcych o „niezwierzęcym” znaczeniu jest nieoczekiwanie duża - ponad dwukrotnie większa od liczby rzeczowników męskozwierzęcych odnoszących się do zwierząt. Jednak gdy porównań rzeczowniki o jednoznacznie przypisanym rodzaju, to przewaga rzeczowników „niezwierzęcych” nad „zwierzęcymi” nie jest wielka. Można by ją zniwelować, gdyby uwzględnić w obliczeniach rzadkie nazwy zwierząt, znane tylko specjalistom.

2.    Niewiele ponad połowa „niezwierzęcych” rzeczowników rodzaju mzw ma rodzaj jednoznaczny, prawie trzecia część charakteryzuje się obocznością rodzajów mzw i mrz (są to głównie nazwy kwiatów, owoców, grzybów i potraw), a przeszło dziesięć procent ma oboczność rodzajów mzw i mos (tu należą m.in. nazwy stworzeń o niejednoznacznym statusie ontologicznym, np. ANIOŁ, DIABEŁ, CENTAUR, KRASNOLUDEK, WILKOŁAK, MUTANT, ANDROID, a także niektóre nazwy osobowe nacechowane ekspresywnie, np. BĘCWAŁ, BĘKART, GRUBAS, MAŁPI