7 (1616)

151 Kategorie gramatyczne polszczyzny (imieniu t

SZON). inne oboczności są dużo rzadsze. Natomiast wśród nazw zwierząt rodzaj mzw jest prawie zawsze jednoznacznie przypisany rzeczownikowi (do wyjątków należą m.in. EMU i KARIBU - mzw lub n, WIRUS i POLIP - mzw lub nu a także CHAMPION, w odniesieniu np. do kota - mzw lub mos).

3. Statystyka potwierdza obserwację innych autorów, że rzeczowniki męsko zwierzęce stanowią klasę ewoluującą, która zwiększa swój zasięg (według Kucały (1978) od kilkuset lat). Stosunkowo największy przepływ widoczny jest na granicy rodzajów mrz i mzw - zachodzi on, jak wielokrotnie zwracano uwagę, przede wszystkim w polszczyźnie potocznej, gdzie słabsze jest hamujące działanie normy

9.6. Stopień

Stopniowanie proste traktujemy w tej książce jako zjawisko fleksyjne, a stopniowanie złożone jako operację składniową; zob. 4.2 w sprawie możliwych stanowisk w tej sprawie. Stopień jako kategoria lleksyjna przymiotników i przy słówków ma funkcję prymamic semantyczną - wskazuje na różnice w intensywności cech. Sekundarnie stopień może mieć jednak funkcję składniową i byćJkategorią uzależnianą (np. leksemy BARDZO i DOŚĆ wymagają stopnia równego od określanego przymiotnika lub przysłówka, a CORAZ i ZNACZNIE - stopnia wyższego, por. bardzo wysoko, dość wysoko, ale coraz wyżej, znacznie wyżej).

Przymiotniki stopniowalne bywają nazywane jakościowymi, gdyż wskazują na pewną jakość tkwiącą immanentnie w przedmiocie, a nic na jego relację do innego przedmiotu (te ostatnie, np. DREWNIANY, LEŚNY lub CAŁOROCZNY, bywają dla odmiany nazywane relacyjnymi). Niekiedy ten sam przymiotnik, zależnie od znaczenia, podlega stopniowaniu albo nie, por. nicstopniowalnc I muzycy rockowi (= grający rocka) i stopniowalne analitycznie muzyka rockowa (= mająca cechy rocka):

Właściwie niewiele się zmieniło w porównaniu z debiutem, lecz muzyka stała się bardziej

dynamiczna, bardziej rockowa, a przy tym bardziej przejrzysta formalnie. („Tylko Rock”)

Podobny przykład: nie stopniuje się szmaragdowy naszyjnik (= zrobiony ze ] szmaragdów), stopniuje się analitycznie szmaragdowa woda (= koloni szmaragdów). Jednak nie każdy przymiotnik, który ze względu na jego znaczenie chcielibyśmy scharakteryzować jako jakościowy, podlega stopniowaniu, np. pusty lub martwy nic stopniują się ani syntetycznie, ani analitycznie. Jak widać, podział przymiotników na jakościowe i relacyjne nie pokrywa się z ich podziałem na stopniowalne i niestopniowalne, choć między podziałami tymi istnieje duża korelacja.

Nazwy wartości kategorii stopnia sugerują, że stopniowanie jest prostą gradacją danej cechy: stopień wyższy zdaje się oznaczać większe natężenie cechy ni/ stopień równy, a stopień najwyższy - większe natężenie cechy niż stopień wyższy Tak może być w istocie, np.:

Mam trzech braci: Janek ma dziesięć lat, Witek jest starszy, a Romek najstarszy.

W innych sytuacjach stopień najwyższy może wyrażać, zgodnie ze swoją nazwą, maksymalne natężenie cechy, jakie jest osiągalne, np.:

Niewiele pomogły kary wymierzone przez sąd, najniższe z możliwych. (F. Ryszka, Noc i mgła)

Żółtodziób! - pomyślał Ferie i postanowił przeciwnika wykończyć jak najszybciej. (A. Fiedler, Dywizjon 303)

Na ogół jednak różnica między stopniem wyższym a najwyższym nie dotyczy intensywności cechy, lecz liczby osób lub obiektów (ewentualnie grup osób lub obiektów) porównywanych ze względu na tę cechę:

Mam trzech braci: Janek i Witek są bliźniakami, a Romek jest od nich starszy.

Mam trzech braci: Janek i Witek są bliźniakami, a Romek jest najstarszy.

Formy stopnia wyższego użyliśmy tu w porównaniu obejmującym dwa człony: jednym są Janek i Witek, drugim Romek. Formy stopnia najwyższego użyliśmy zaś, aby objąć porównaniem trzy człony, którymi są: Janek, Witek i Romek. Tę obserwację, dotyczącą różnicy między formami stopnia wyższego i najwyższego, potwierdzają typowe dla nich konteksty: starszy od..., starszy niż..., ale najstarszy Z..., najstarszy spośród...

W Morfologii (1998: 503-505) jako argument przeciwko lleksyjncj interpretacji stopniowania przytacza się m.in. semantyczną nieregularność tego zjawiska. Inny sens bowiem ma stopniowanie przymiotników nierelatywnych, które oznaczają pewną cechę niezależnie od jakiejkolwiek zewnętrznej normy (np. BIAŁY lub PRZEZROCZYSTY), a inny sens ma stopniowanie przymiotników relatywnych, które oznaczają cechę odniesioną do pewnej normy (np. DUŻY lub STARY). Porównajmy:

Ten dom jest większy od tamtego, ale oba są małe.

Witek jest starszy od Janka, ale obaj to jeszcze dzieci.

Ten obrus jest bielszy od tamtego (ale nie można powiedzieć, aby żaden z nich nic byl biały).

Powietrze jest bardziej przezroczyste niż woda (ale nie można powiedzieć, aby żadne z nich nie było przezroczyste).

Możemy powiedzieć też:

Mały słoń jest większy od dużej muchy.,

ale nie możemy zbudować podobnego zdania z przymiotnikiem BIAŁY lub PRZEZROCZYSTY.

Jak widać, formy stopnia wyższego przymiotników nierelatywnych wskazują, że cecha oznaczana formą stopnia równego przysługuje danej osobie lub rzeczy, podczas gdy formy stopnia wyższego przymiotników relatywnych nie dają takiej