Wykłady z polskiej fleksji0

9. Kategorie gramatyczne polszczyzny (imienne)

Nazwy, jakie nadajemy wartościom kategorii gramatycznych, są konwencjonalne i odzwierciedlają ich typowe funkcje. Na przykład czas przeszły zwykle wskazuje na zdarzenia minione w stosunku do chwili mówienia, czas teraźniejszy — na takie, które odbywają się w chwili mówienia, a czas przyszły na takie, które dopiero nastąpią. Istnieją jednak wtórne zastosowania kategorii gramatycznych i ich wartości, nie odzwierciedlające się w ich nazwach, a niekiedy wręcz sprzeczne z nimi. Na przykład czas przyszły może służyć do relacjonowania zdarzeń minionych.

Rozdział ten i następny będzie poświęcony syntaktycznym i semantycznym funkcjom poszczególnych kategorii gramatycznych polszczyzny i ich wartości. Zaczniemy od typologii kategorii gramatycznych, aby następnie omówić podstawową funkcję każdej z nich i w końcu jej funkcje drugorzędne. Pytanie, które można by każdorazowo stawiać, brzmi: po co wyrazy się odmieniają? Czemu służy zróżnicowanie form wyrazowych według kategorii przypadka, liczby, osoby, czasu itp.? Dotychczas ukazywaliśmy bogactwo polskiej fleksji, teraz pora zająć się tym, jaki polszczyzna czyni z niego użytek. Do kwestii tej wrócimy jeszcze w ostatnim rozdziale, aby rozpatrzyć ją na szerszym tle, obejmującym prócz polszczyzny także inne języki.

\

9.1. Typologia kategorii gramatycznych

Kategorie gramatyczne możemy podzielić na fleksyjne (takie, ze względu na które leksemy danej części mowy się odmieniają) i klasyfikujące (takie, ze względu na które można klasyfikować całe leksemy). Pojęcia te wprowadziliśmy w 2.4 i 4.5 i nie będziemy ich tu ponownie objaśniać. Przypomnimy jednak typowy przykład: rodzaj jest kategorią fleksyjną przymiotników (bo przymiotniki się odmieniają przez rodzaj) i kategorią klasyfikującą rzeczowników (bo cały lekscin rzeczownikowy ma określony rodzaj i różne rzeczowniki mogą się różnić rodzajem). Jak widać, wartości kategorii fleksyjnej zmieniają się w granicach jednego leksemu, natomiast wartości kategorii klasyfikującej są stałe w granicach lekscmów

Z innego punktu widzenia możemy podzielić kategorie gramatyczne nu pry marnie składniowe i prymamie semantyczne. Te pierwsze służą przede wszystkim budowie zdania - wskazują, które formy wyrazowe są połączone kladniowo i jakie pełnią funkcje składniowe. Te drugie sygnalizują pewne różnice znaczeniowe. Na przykład przypadek rzeczownika jest kategorią prymamie kladniową, gdyż jego wartość wskazuje przede wszystkim, czy dany rzeczownik /ujmuje w zdaniu pozycję podmiotu, czy dopełnienia, a także pozwala ziden lyfikować zależne od rzeczownika przymiotniki i zaimki przymiotne. Natomiast liczba rzeczownika jest kategorią prymamie semantyczną, służącą przede wszystkim wyrażaniu opozycji między pojedynczością a mnogością obiektów, o których mowa. Sekundarne funkcje kategorii gramatycznych mogą być różne od ich użyć prymarnych. Na przykład przypadek rzeczownika jest sekundarnie kategorią semantyczną, gdyż poszczególnym przypadkom można przyporządkować typowe funkcje (role) semantyczne (zob. 9.2). Natomiast liczba rzeczownika jest sekundai nie kategorią składniową - mianowicie w związkach z liczebnikami, gdzie wybór określonej liczby jest podporządkowany wymaganiom liczebnika i nie może służyć komunikowaniu różnic znaczeniowych.

Kategorie mające - prymamie lub sekundarnie - funkcje składniowe możemy wreszcie podzielić na syntaktycznie uzależniane i syntaktycznie uzależniające, l a sama kategoria może być uzależniana w związku z leksemami jednej części mowy, a uzależniająca w związku z leksemami innej części mowy.

Fakt, że dwie różne kategorie - np. rodzaj rzeczownika i rodzaj przymiotnika oznaczane są tą samą nazwą, nie powinien nas dziwić. Ta zbieżność nazw jest sygnałem, że jeśli dwie formy wyrazowe są połączone składniowo, to wartości przysługujących im równobrzmiących kategorii są identyczne. Na przykład rodzaj przymiotnika jest zgodny z rodzajem uzależniającego go rzeczownika, podobnie juk zgodne są ich przypadki i liczby. O tak samo nazywanych kategoriach, których wartości muszą być identyczne (gdy formy mające te wartości łączą się w zdaniu), mówimy, że są sprzężone. Zauważmy, że z dwóch kategorii sprzężonych obu mogą być fleksyjne (np. przypadek rzeczownika i przypadek przymiotnika) bądź leż jedna jest klasyfikująca, a druga fleksyjna (np. rodzaj rzeczownika i rodzaj przymiotnika).

Przykład 1. Przypadek rzeczownika jest jego kategorią fleksyjną, prymamie składniową, wskazuje bowiem, z którymi formami wyrazowymi rzeczownik łączy się w zdaniu. W związkach z czasownikami (np. pisać wiersze) przypadek rzeczownika jest kategorią uzależnianą syntaktycznie, gdyż czasownik narzuca swój przypadek rzeczownikowi. W związkach z podrzędnymi przymiotnikami (up. wiersze miłosne) jest on kategorią uzależniającą syntaktycznie, gdyż rzeczownik narzuca swój przypadek podrzędnemu przymiotnikowi.

Przykład 2. Liczba rzeczownika jest jego kategorią fleksyjną, prymamie '.nnantyczną. Opozycja liczby jest podstawowym sygnałem wskazującym, czy i liodzi o jeden przedmiot, czy o wiele przedmiotów. W związkach z nadrzędnymi