3 (2523)

146 Kute norie gramatyczne polszczyzny (imienni)

9.3. Liczba

Liczba jest kategorią fleksyjną rzeczowników, a ponadto czasowników, przymiotników, zaimków przymiotnych, imiesłowów przymiotnikowych ora/ niektórych gerundiów. Jest ona też kategorią klasyfikującą liczebników, gdvi liczebniki można podzielić na takie, które wymagają od zależnego rzeczownika liczby pojedynczej (są to liczebniki JEDEN, ĆWIERĆ, PÓŁ, PÓŁTORA), i takie, które wymagają od rzeczownika liczby mnogiej (wszystkie pozostałe).

Liczba czasowników, przymiotników, zaimków przymiotnych i imiesłowów przymiotnikowych pełni funkcję składniową i jest synlaktycznie uzależniana dostosowuje się do liczby nadrzędnego rzeczownika. Liczba rzeczowników (w (ym gerundiów) pełni funkcję prymarnie semantyczną i jest syntaktycznie uzależniająca Podstawową funkcją semantyczną liczby rzeczowników jest informowanie o liczch ności zbioru przedmiotów nazwanych danym rzeczownikiem.

Zasadniczo liczba pojedyncza wskazuje na jeden przedmiot, a liczba mnoga na wiele przedmiotówIstnieje jednak wiele odstępstw od tej reguły. Wymienimy tutaj niektóre.

1.1 Formy rzeczowników typu plurale tantum nie informują o wielości przed miotów. Policzalne pluralia tantum mogą oznaczać zarówno jeden przedmiot (np. Gospodarz wyskoczył z sań), jak i wiele przedmiotowy (Jechaliśmy w czworo sań). Niektóre z nich dopuszczają kwantylikację numeryczną za pomocą liczch ników (np. dwoje sań, czworo drzwi), inne tylko za pomocą środków leksykalnych (np. dwie pary spodni).' Niepoliczalne pluralia tantum w ogóle nie dopuszczają kwantyfikacji numerycznej, lecz tylko party ty wnąk (np. trochę perfum, wiadro pomyj, partia warcabów, trzy kilometry wertepów).

2.    "Formy rzeczowników typu singulare tantum nie informują o pojedynczości przedmiotów. Niektóre takie rzeczowniki dopuszczają tylko kwantyfikację par tytywną (np. wiadro wody, odrobina miłości), inne w zasadzie nie podlegają nawcl takiej kwantyfikacji (np. Bógj_ Arystoteles).' W przeciwieństwie do pluraliów tantum, które nigdy nie są używane w liczbie pojedynczej, singularia tantum mogą być w pewnych okolicznościach użyte w liczbie mnogiej,rzob. 4.1.

3.    ^Rzeczowniki policzalne mogą być używane w liczbie pojedynczej w znaczeniu gatunkowym, np. Pies jest ssakiem. Zdanie to znaczy to samo, co Psy są ssakami, a więc opozycja liczby nie służy tu komunikowaniu różnicy: pojedyn czość - mnogość._;

4.    Niektóre rzeczowniki policzalne są używane w liczbie pojedynczej w znaczeniu zbiorowym, por. skrzynka cebuliij (ale skrzynka ziemniaków), podobnie Żywopłot z berberysu, zarośla tarniny, parkiet wyłożony dębową klepką, dom kryty czerwoną dachówką.

5.    Niektóre rzeczowniki są używane w obu liczbach w tym samym znaczeniu, np.:

konfitura (= konfitury): pączki nadziewane konfiturą z róży, słój wiśniowych konfitur;

loczka (= taczki): Palacz ładował koks na taczkę, Pchał taczki pełne nawozu: dres (= dresy): Wciągnął spodnie od dresu, Biegała w kolorowych dresach; grosz (= grosze) ‘pieniądze’: Chciała zarobić trochę grosza, Ostatnie grosze wydał na lekarzy:

okładka (= okładki): notes w czerwonej okładce, broszurka w kolorowych okładkach:

kamieniołom (= kamieniołomy): Pod szczytem jest duży kamieniołom piaskowca, Cały dzień pracują w kamieniołomach;

jelito (= jelita): jelito cienkie, Ranny miał jelita uszkodzone w kilkunastu miejscach, Błonnik pobudza perystaltykę jelit.

6. W formach pluralis majestaticus (np. My, król Polski i Litwy, postanawiamy...) i pluralis modestiae (np. w pracach naukowych: Sądzimy, że należy rozpatrzyć też inne aspekty tej sytuacji) formy liczby mnogiej nic odnoszą się do wielu osób, lecz do jednej osoby.

Szerzej o semantycznych funkcjach kategorii liczby pisze Feleszko (1978).

9.4. Deprecjatywność

Kategoria deprccjatywności rzeczowników dotyczy mianownika i wołacza liczby mnogiej w rodzaju męskoosobowym, zob. 4.1. W tym zakresie jest to kategoria fleksyjna o funkcji prymamie semantycznej, przekazująca stosunek nadawcy do osoby nazwanej danym rzeczownikiem, por. neutralne urzędnicy i nacechowane urzędniki. Wybór między formą niedeprecjalywną a deprecjatywną zależy od mówiącego, nie zdarza się bowiem, aby którakolwiek z tych form była implikowana przez inne składniki zdania. Sekundarnic deprecjatywność rzeczowników jest ich kategorią składniową uzależniającą, gdyż deprecjatywne (odpowiednio: niedeprecjatywne) formy rzeczowników wymagają formy deprecjatywnej (odpowiednio: niedeprecjatywnej) od zależnych czasowników, przymiotników, zaimków przymiotnych, imiesłowów przymiotnikowych i liczebników, por.:

Te dwa łotry przeklęte uciekły.

Ci dwaj łotrzy przeklęci uciekli.

Dla czasowników, przymiotników, zaimków przymiotnych, imiesłowów przymiotnikowych i liczebników deprecjatywność jest kategorią składniową uzależnianą.

Określenia forma deprecjatywna, forma niedeprecjatywna są konwencjonalne, choć zwykle zgodne z przekazywaną przez nie oceną. Formy deprecjatywne są nacechowane (wyrażają niechęć, lekceważenie, pogardę itp.), formy niedeprecjatywne zaś mają charakter neutralny. Niektóre rzeczowniki o negatywnym