4 (2188)

i 'in Kategorie gramatyczne polszczyzny (imienne)

znaczeniu mają lylko formę deprecjatywną, np. darmozjady, konowały, pól głów ki, grubasy. Nie zawsze jednak forma deprecjalywna wyraża deprecjację, poi dzielne przedszkolaki, zuchy, chwaty, wnuki, prawnuki. Dawniej zresztą formy, które dziś odbieramy jako deprecjonujące, miały charakter uwznioślający; w taki sposób używała ich jeszcze Konopnicka, archaizując język niektórych swoich wierszy:

A na wojnie świszczą kule, Lud się wali jako snopy,

A najdzielniej biją króle,

A najgęściej giną chłopy.

Ćw. 2

Ciekawym przykładem jest rzeczownik CHŁOPAK, którego forma deprc cjatywna chłopaki, nie wyrażająca dezaprobaty, jest na tyle częstsza od niedepre cjatywnej formy chłopacy, że ta ostatnia budzi wątpliwości normatywne wielu osób W rezultacie można spotkać zdania w rodzaju Chłopaki wygrali mecz, które są źle zbudowane: powinny brzmieć Chłopaki wygrały mecz albo Chłopacy wygrali mecz.

Więcej o kategorii deprecjatywności - zob. Saloni (1988a).

MOS

_;V>A 2 {'A-S-jCy

9.5. Rodzaj

jc-

Rodzaj jest kategorią klasyfikującą rzeczowników i kategorią fleksyjną czasowników, przymiotników, zaimków przymiotnych, imiesłowów przymiot nikowych i liczebników. Zarówno jako kategoria klasyfikująca, jak i jako kategoria fleksyjną rodzaj ma funkcję przede wszystkim składniową, wskazuje bowiem, które formy wyrazowe są połączone związkiem składniowym. Rodzaj rzeczowników jest kategorią uzależniającą, rodzaj pozostałych wyżej wymienionych Teksemów jest kategorią uzależnianą. Tylko w ograniczonym zakresie rodzaj rzeczowników pełni sekundarnie funkcje semantyczne, co zostanie omówione niżej.

Kategorię rodzaju omówiliśmy już częściowo w 4.5. Uzasadniono tam potrzebę wyróżnienia co najmniej pięciu rodzajów w polszczyźnie, w tym trzech rodzajów męskich. W dalszym ciągu zajmiemy się korelacją między rodzajem rzeczownika a jego odmianą oraz korelacją między rodzajem rzeczownika a jego znaczeniem.

9.5.1. Korelacja między rodzajem rzeczownika a jego odmian;)

Zależności między rodzajem rzeczownika a jego odmianą są wielostronne. Tu ograniczymy się do analizy związku między rodzajem rzeczownika a układem form synkretycznych w jego paradygmacie.

Dla większości rzeczowników implikują się wzajemnie (por. Morfologia 1998: 212):

1. rodzaj męskoosobowy i synkretyzm dopełniacza i biernika obu liczb,

2.    rodzaj męskozwierzęcy i synkretyzm dopełniacza i biernika liczby pojcdyn czej oraz mianownika i biernika liczby mnogiej,

3.    rodzaj męskorzeczowy i synkretyzm mianownika i biernika obu liczb,

4.    rodzaj żeński i synkretyzm celownika i miejscownika liczby pojedynczej oraz mianownika i biernika liczby mnogiej,

5.    rodzaj nijaki i synkretyzm mianownika, biernika i wołacza obu liczb.

Zasadniczo więc każdy z rodzajów rzeczownika ma właściwy sobie układ

synkretyzmów w paradygmacie. Gdyby zależność ta zachodziła bezwyjąlkowo, układy form synkretycznych można by traktować jako kryterium podziału rzeczowników na rodzaje, równorzędne wobec kryterium składniowego przed stawionego w 4.5. Istnieją jednak odstępstwa od reguły - oto najważniejsze z nich:

Po pierwsze, rzeczowniki męskie odmienne w liczbie pojedynczej jak żeńskie (np. POETA, FAJTŁAPA, SATELITA) cechują się wymienionymi synkretyzmami tylko w liczbie mnogiej. Ich rodzaj nie implikuje więc wszystkich synkretyzmów wymienionych w punktach 1-3 ani też ich synkretyzmy w zestawieniu z punktami 1-5 nie implikują ich rodzaju.

Po drugie, rzeczowniki nijakie odmienne w liczbie pojedynczej tylko funkcjonalnie (np. MUZEUM) mają układ synkretyzmów charakterystyczny także dla rzeczowników męskorzeczowych. Ich paradygmat - rozpatrywany na tle punktów 1-5 - nie implikuje więc jednoznacznie rodzaju nijakiego.

Po trzecie, rzeczowniki formalnie nieodmienne, np. ATTACHE, DINGO, BRIE, WHISKY, ATELIER, cechują się synkretyzmem wszystkich form, nic implikującym żadnego rodzaju. Najwięcej wśród nich jest rzeczowników nijakich, najmniej męskoosobowych, ale te prawidłowości statystyczne nie wystarczają, aby poprawnie rozpoznać ich rodzaj.

Po czwarte, rzeczowniki o odmianie przymiotnikowej (np. MYŚLIWY, POŁOŻNA, CZESNE) tylko przypadkowo można rozpoznać na podstawie syn kretyzmów wymienionych w punktach 1-5. W istocie synkretyzmy te odnoszą się do rzeczowników o fleksji rzeczownikowej, nie przymiotnikowej.

Po piąte, niektóre rzeczowniki męskozwierzęce nie charakteryzują się syn kretyzmem biernika i dopełniacza w liczbie pojedynczej. Są to rzeczowniki dwurodzajowe, męskorzeczowo-męskozwierzęce, mające oboczne końcówki -u i -a dopełniacza liczby pojedynczej, np. PIRUET. W użyciu męskorzeczowym (np. zrobić piruet) biernik jest co do kształtu równy mianownikowi, zgodnie z punktem 3. W użyciu męskozwierzęcym (np. zrobić piruetu) biernik, zgodnie z punktem 2, powinien być równy dopełniaczowi, ale w rzeczywistości jest równy tylko jednej z dwóch alternatywnych postaci dopełniacza - tej z końcówką -o. Formy z końcówką -u nie są bowiem używane w funkcji biernika.

Przykładów takich jak PIRUET jest więcej: BISZKOPT, FANT, FART, FILET, KLOPS, KOKOS, ŁYK, MIGDAŁ, NENUFAR, NIEFART, OMLET, PULPET i in. Dowodzą one, że forma biernika rzeczowników męskich - wbrew temu, co się często zakłada - nic jest tożsama co do kształtu z mianownikiem albo