8 (1467)

ISO Kategorie gramatyczne polszczyzny (imienni i

wskazówki. Jeśli np. X jest wyższe od Y, to nie wynika stąd, że X lub Y jc*| I wysokie. Jeśli natomiast X jest bielsze od Y, to rozumiemy, że zarówno X, pil i Y są białe. Niemniej jednak przymiotniki nierelalywnc można - z niejakim I trudem - relatywizować, jeśli zajdzie taka potrzeba, por.:

Ten obrus jest bielszy od tamtego, ale w porównaniu z moim oba są właściwie sztnc Powietrze jest bardziej przezroczyste niż woda, ale tu czasem bywa prawie matowi

Okoliczność ta sprawia, że granica między przymiotnikami nierelatywnymi i relatywnymi jest nieostra. Niewątpliwie nierelatywne są tylko przymiotniki ] niestopniowalne syntetycznie ani analitycznie.

Przymiotniki relatywne jeszcze pod innym względem różnią się od nierelalyw nych. Otóż, choć z morfologicznego punktu widzenia podstawą stopniowania jr*»i j forma stopnia równego, w wypadku przymiotników relatywnych jest ona semau tycznie wtórna wobec formy stopnia wyższego. O ile np. bielszy to niejako I ‘bardziej niż biały (mający cechę białości w większym stopniu)’, o tyle starszy nir I znaczy ‘bardziej niż stary’. Jest dokładnie na odwrót: mówimy stary o osobach lub I rzeczach starszych niż pewna, przewidziana dla nich norma. Szerzej o tym - zoli I Mel’ćuk (1972).

Semantyczna nieregularność stopniowania przejawia się i w tym, że gradacji | podlega niekiedy nie ta cecha, którą wskazuje forma stopnia równego, lecz cecha przeciwstawna. Na przykład zdrowszy nie znaczy ‘bardziej niż zdrowy’, lec/ ‘mniej chory’, por. Jest trochę zdrowsza, ale nadal wymaga opieki.

Stopniowanie nie jest jedynym sposobem gradacji cechy. Ten sam cel można . osiągnąć środkami składniowymi, czyli za pomocą odpowiednich przysłówków, bądź to intensyfikujących daną cechę, bądź to osłabiających ją, np. bardzo I (niezmiernie, wysoce, strasznie, dosyć, stosunkowo, trochę, niezbyt itp.) duży, I Można też wykorzystać środki słowotwórcze, tworząc derywaty intensyfikujące, np. bielutki, stareńki, lub osłabiające, np. białawy, przyciężki.

To, co powiedziano wyżej o stopniowaniu przymiotników, dotyczy leź | stopniowania przysłówków (w szczególności można wyodrębnić przysłówki nierelatywne i relatywne). Szczegółową analizę semantyczną stopniowania prze ó w. <>-10 prowadził Laskowski (1977).

Ważniejsze terminy

Kategorie prymarnie składniowe - kategorie gramatyczne, których funkcja polega przede wszystkim na przekazywaniu informacji składniowych, istotnych dla budowy zdania. Kategorie prymarnie semantyczne - kategorie gramatyczne, których funkcja polega przede wszystkim na przekazywaniu informacji semantycznych, istotnych dla znaczenia zdania.

Kategorie sekundarnie składniowe - kategorie gramatyczne, których drugorzędne funkcje polegają na przekazywaniu informacji składniowych, istotnych dla budowy zdania.

hltcgoric sc-kundarnie semantyczne - kategorie gramatyczne, których drugorzędne funkcje polegają na przekazywaniu informacji semantycznych, istotnych dla znaczenia zdania.

h alegorie syntaktycznie uzależniane - kategorie gramatyczne o funkcji (prymarnie lub Nckundarnie) składniowej, dostosowujące swoją wartość do wymagań innego składnika zdania.

kategorie syntaktycznie uzależniające - kategorie gramatyczne o funkcji (prymarnie lub Nckundarnie) składniowej, narzucające swoją wartość innemu składnikowi zdania.

kategorie sprzężone - lak samo nazywane kategorie gramatyczne, których wartości muszą być równe, gdy formy wyrazowe nacechowane ze względu na te kategorie łączą się w zdaniu.

l'r/ymiotniki jakościowe - przymiotniki oznaczające cechę tkwiącą immanentnic w przedmiocie i dlatego zazwyczaj stopniowalne.

IT/.ymiotniki relacyjne - przymiotniki oznaczające relację łączącą dany przedmiot z innym, zazwyczaj niestopniowalne.

Przymiotniki nierelatywne - przymiotniki oznaczające pewną cechę niezależnie od jakiejkolwiek zewnętrznej normy, np. biały.

Przymiotniki relatywne - przymiotniki oznaczające cechę odniesioną do pewnej normy, np. duży lub stary.

Ćwiczenia

1.    Następujące czasowniki podziel ze względu na wartość przysługującej im kategorii klasyfikującej przypadka: CZYTAĆ, HANDLOWAĆ, NAZYWAĆ SIĘ, UŻALAĆ SIĘ, UŻYWAĆ, UFAĆ.

2.    Posługując się przykładem rzeczownika CHŁOP, zwróć uwagę na związek między znaczeniem leksemu a opozycją deprecjatywności.

3.    Czy umiesz wytłumaczyć, skąd bierze się różnica w rodzaju gramatycznym rzeczowników TRUP i NIEBOSZCZYK?

4.    Znajdź inne niż wymienione w 9.5 przykłady rzeczowników męskozwierzęcych o niezwierzęcym znaczeniu.

5.    Opisana w 9.5.2 zależność rodzaju gramatycznego rzeczownika TENIS od kontekstu leksykalnego jest zaskakująca i kłopotliwa w opisie gramatycznym. Sprawdź nazwy innych, zwłaszcza podobnych gier, aby się przekonać, czy zjawisko to jest odosobnione.

6.    Dlaczego zdanie *W bardziej optymalnych warunkach reakcja zachodzi szybciej jest niepoprawne?

7.    Które z następujących przymiotników są jakościowe, a które relacyjne? Które się stopniują, a które się nie stopniują?

LOGICZNY] (zgodny z logiką, np. logiczny argument) i LOGICZNY2 (mając) związek z logiką, np. błąd logiczny)',

DUŻY1 (mający rozmiary większe od przeciętnych, np. duży dom) i DUŻY2 (o literach, np. sztuka przez, duże S);

GRUBY I (o czyimś głosie: niski i często niemiły) i GRUBY2 (o czyichś słowach niedelikatny, a nawet nieprzyzwoity).