5 (1952)

no Kategorie gramatyczne polszczyzny (imh mit

z dopełniaczem zależnie od rodzaju rzeczownika. Ponieważ końcówka -ii dupci niacza rzeczowników męskorzeczowo-męskozwierzęcych typu P1RUKT nic pi . chodzi do biernika, ich biernik nie jest - jak by wynikało z punktu 2 równi dopełniaczowi, lecz tylko jednej z dwóch obocznych form dopełniacza. i> | z końcówką -a.

9.5.2. Korelacja między rodzajem a znaczeniem rzeczownikn

Rodzaj i znaczenie rzeczownika są silnie skorelowane w wypadku i/n czowników oznaczających osoby. Rzeczowniki będące nazwami mężczyzn ą bowiem zazwyczaj rodzaju męskoosobowego, a rzeczowniki będące nazwani! kobiet są zwykle rodzaju żeńskiego. Na odwrót, rzeczowniki męskoosohow* są na ogół nazwami mężczyzn, a rzeczowniki żeńskie, o ile odnoszą ■Ig do osób, zazwyczaj są nazwami kobiet. Zależności te, jak również odstępstwu od nich, odzwierciedla tabela 5, opracowana na podstawie zestawienia spu rządzonego przez Kucałę (1978: 51).

Tabela 5. Zależność między rodzajem a znaczeniem rzeczownika

Lp.	Rodzaj	Znaczenie	Przykłady
1	męskoosobowy	mężczyźni	a) kobieciarz, saper, belfer, doktorek, dnu i) b) filolog, goniec, naukowiec, auto.Mnpo wicz, jarosz
2	męskoosobowy	kobiety	babsztyl
3	męskozwierzęcy	kobiety	garkotłuk, kociak, podlotek, wamp
4	żeński	kobiety	a) diuna, położna, prządka, szarytki), len bijka b) teściowa, Greczynka, poganka, harcerka, robotnica
5	żeński	mężczyźni i kobiety	gadzina, kreatura, szkarada, supergwiazdu
6	żeński	mężczyźni	baba, ciota, kurwa męska
7	żeńsko-męski	mężczyźni i kobiety	sierota, oferma
8	nijako-męski	mężczyźni	chłopisko, panisko
9	nijaki	kobiety	kobiecisko, matczysko

Uwaga 1. W rubryce 1 rozdzielono rzeczowniki oznaczające zasadniczo tylko mężczyzn i rzeczowniki, które w użyciach gcnerycznych lub w liczbie mnogiej mogli odnosić się także do kobiet. Granica między nimi jest płynna i zależna od czynników pozajęzykowych (np. odkąd duchownymi w kościołach protestanckich mogą byi kobiety, słowo KSIĄDZ nie należy już do grupy pierwszej, lecz do drugiej).

Uwaga 2. W rubryce 2 jedynym przykładem jest BABSZTYL i jest to przykład dyskusyjny. Według niektórych słowników rzeczownik ten jest męskoosobowy

( jedli nie jest to powiedziane wprost, to wynika z synkretyzmu dopełniacza i biernika liczby mnogiej), według Innego słownika języka polskiego jest męskozwierzęcy. Nie wiadomo jednak, która kwalifikacja jest słuszna; zdania informatorów są podzielone, a korpus PWN nie rozstrzyga tej kwestii. Zauważmy, że jeśli nawet przypisze się i/eczownikowi BABSZTYL rodzaj męskoosobowy, to prawdopodobnie trzeba ii/uuć, że w mianowniku i wołaczu liczby mnogiej ma on tylko formę deprecjatywną.

Uwaga 3. W rubryce 4 pierwszy wiersz zawiera przykłady nazw typowo Żeńskich, nie mających męskich odpowiedników, podczas gdy w drugim wierszu zebrano przykłady nazw żeńskich derywowanych od męskich.

Uwaga 4. W sumie korelacja znaczenia z rodzajem rzeczownika dotyczy Itihryk 1 i 4. Pozostałe rubryki wskazują na różne odstępstwa od niej i nic tl/.Iwnego, że przytoczone w nich nazwy są nacechowane ekspresywnie.

Wśród rzeczówników nie oznaczających osób związek między znaczeniem ii rodzajem gramatycznym jest słabszy, gdyż nazwy nieosobowe mają na ogól lodzaj konwencjonalny. Odnotujmy jednak korelację między znaczeniem a rodzajem wśród rzeczowników męskich oznaczających organizmy żywe: jeżeli wiadomo, że nazwa zwierzęcia ma rodzaj męski, to prawie na pewno jest to rodzaj męsko-/wierzęcy. Z reguły tej wyłamują się niektóre nazwy mikroorganizmów, np.

I >R()BNOUSTRÓJ, MIKROORGANIZM, PRĄTEK są rodzaju męskorzeczowego, ii WIRUS ma rodzaj chwiejny: męskozwierzęcy lub męskorzcczowy.

Odwrotna zależność wśród rzeczowników męskozwierzęcych - implikacja znaczenia przez rodzaj - jest też częsta, ale wyjątków od niej jest bardzo dużo I zwykle układają się one w długie serie. Kucała (1978) podaje, że już od XVI wieku, jeśli nie wcześniej, synkretyzm biernika i dopełniacza liczby pojedynczej, charakterystyczny dla rodzaju męskozwierzęcego, rozszerzał się na rzeczowniki nic oznaczające zwierząt. Proces ten nadal trwa, obejmując coraz to nowe rzeczowniki, przy czym większe nasilenie ma w języku potocznym. Oto niektóre grupy rzeczowników rodzaju męskozwierzęcego o „niezwierzęcym” znaczeniu, przytaczane w literaturze (zob. zwłaszcza Kucała 1978 i Swan 1988):

1. nazwy tańców: zatańczyć oberka, walca, fokstrota, rock and roiła i in.;

2. nazwy samochodów: kupić fiata, forda, malucha, poloneza i in.;

3. nazwy papierosów: zapalić sportu, carmena, camela i in.;

4. nazwy grzybów: znaleźć prawdziwka, rydza, muchomora i in. (ale np. znaleźć podgrzybka lub podgrzybek)',

5. nazwy większości jednostek monetarnych: mieć dolara, dukata, rubla, funta i in. (ale mieć jeden grosz)',

6. nazwy niektórych istot nadprzyrodzonych, mitologicznych lub podobnych do człowieka, np. zobaczyć diabła, ducha, bazyliszka, chochoła, robota',

7. nazwy niektórych napojów alkoholowych lub porcji alkoholu, np. pić szampana, rieslinga, sikacza, sznapsa, wypić strzemiennego, golnąć sobie kielicha',