48948 Wykłady z polskiej fleksji4

150 Kategorie gramatyczne polszczyzny t innemu

z dopełniaczem zależnie od rodzaju rzeczownika. Ponieważ końcówka -u dopi ł niacza rzeczowników męskorzeczowo-męskozwierzęcych typu PIRUET nie pr/i chodzi do biernika, ich biernik nie jest - jak by wynikało z punktu 2 - równy dopełniaczowi, lecz tylko jednej z dwóch obocznych lbrm dopełniacza. i< z końcówką -a.

9.5.2. Korelacja między rodzajem a znaczeniem rzeczowniku

Rodzaj i znaczenie rzeczownika są silnie skorelowane w wypadku rzr czowników oznaczających osoby. Rzeczowniki będące nazwami mężczyzn i bowiem zazwyczaj rodzaju męskoosobowego, a rzeczowniki będące nazwami kobiet są zwykle rodzaju żeńskiego. Na odwrót, rzeczowniki męskoosobuwr są na ogół nazwami mężczyzn, a rzeczowniki żeńskie, o ile odnoszą się do osób, zazwyczaj są nazwami kobiet. Zależności te, jak również odstępstw,! od nich, odzwierciedla tabela 5, opracowana na podstawie zestawienia spo rządzonego przez Kucałę (1978: 51).

Tabela 5. Zależność miedzy rodzajem a znaczeniem rzeczownika

Lp.	Rodzaj	Znaczenie	Przykłady
1	męskoosobowy	mężczyźni	a)    kobieciarz, saper, belfer, doktorek, durni b)    filolog, goniec, naukowiec, autostopu wicz, jarosz
2	męskoosobowy	kobiety	babsztyl
3	męskozwierzęcy	kobiety	garkotłuk, kociak, podlotek, wamp
4	żeński	kobiety	a)    dama, położna, prządka, szarytka, len bijka b)    teściowa, Greczynka. poganka, harcerka robotnica
5	żeński	mężczyźni i kobiety	gadzina, kreatura, szkarada, supergwiazdfl
6	żeński	mężczyźni	baba, ciota, kurwa męska
7	żeńsko-męski	mężczyzn i kobiety	sierota, oferma
8	nijako-męski	mężczyźni	chłopisko, panisko
9	nijaki	^kobiety	kobięcisko, matczysko

Uwaga 1. W rubryce 1 rozdzielono rzeczowniki oznaczające zasadniczo tylltfl mężczyzn i rzeczowniki, które w użyciach generycznych lub w liczbie mnogiej mo| odnosić się także do kobiet. Granica między nimi jest płynna i zależna od czynników pozajęzykowych (np. odkąd duchownymi w kościołach protestanckich mogą by kobiety, słowo KSIĄDZ nie należy już do grupy pierwszej, lecz do drugiej).

Uwaga 2. W rubryce 2 jedynym przykładem jest BABSZTYL i jest to przykład dyskusyjny. Według niektórych słowników rzeczownik ten jest męskoosobowy

I5I i|t ill mc jcsi to powiedziane wprost, to wynika z synkretyzmu dopełniacza i biernika lit by mnogiej), według Innego słownika języka polskiego jest męskozwierzęcy. Nie tMiiili nno jednak, która kwalifikacja jest słuszna; zdania informatorów są podzielone, i hi pus PWN nic rozstrzyga tej kwestii. Zauważmy, że jeśli nawet przypisze się "ii ownikowi BABSZTYL rodzaj męskoosobowy, to prawdopodobnie trzeba MOtm /c w mianowniku i wolaczu liczby mnogiej ma on tylko formę deprecjatywną.

I Iwacia 3. W rubryce 4 pierwszy wiersz zawiera przykłady nazw typowo nu kich, nic mających męskich odpowiedników, podczas gdy w drugim wierszu •i hi iino przykłady nazw żeńskich derywowanych od męskich.

I iw aha 4. W sumie korelacja znaczenia z rodzajem rzeczownika dotyczy inhiyk I i 4. Pozostałe rubryki wskazują na różne odstępstwa od niej i nic ibpMii go, że przytoczone w nich nazwy są nacechowane ekspresywnie.

Wśród rzeczówników nie oznaczających osób związek między znaczeniem 4 rod/ujem gramatycznym jest słabszy, gdyż nazwy nieosobowe mają na ogół ImI/<11 konwencjonalny. Odnotujmy jednak korelację między znaczeniem a rodzajem w ii ód rzeczowników męskich oznaczających organizmy żywe: jeżeli wiadomo, że iw/m .i zwierzęcia ma rodzaj męski, to prawie na pewno jest to rodzaj męsko-fWIn/ęcy. Z reguły tej wyłamują się niektóre nazwy mikroorganizmów, np.

I i|<t IHNOUSTRÓJ, MIKROORGANIZM, PRĄTEK są rodzaju męskorzeczowcgo, ,i WIKI.JS ma rodzaj chwiejny: męskozwierzęcy lub męskorzeczowy.

t hlwrotna zależność wśród rzeczowników męskozwierzęcych - implikacja #nui zenia przez rodzaj - jest też częsta, ale wyjątków od niej jest bardzo dużo | zwykle układają się one w długie serie. Kucała (1978) podaje, że już od XVI Wirku, jeśli nie wcześniej, synkretyzm biernika i dopełniacza liczby pojedynczej, i liuliiklcrystyczny dla rodzaju męskozwierzęcego, rozszerzał się na rzeczowniki

oznaczające zwierząt. Proces ten nadal trwa, obejmując coraz to nowe ffuc/iiwnild, przy czym większe nasilenie ma w języku potocznym. Oto niektóre Diiipy rzeczowników rodzaju męskozwierzęcego o „niezwierzęcym” znaczeniu, Mfsylm zunc w literaturze (zob. zwłaszcza Kucała 1978 i Swan 1988):

I nazwy tańców: zatańczyć oberka, walca, fokstrota, rock and roiła i in.;

i, nazwy samochodów: kupić fiata, forda, malucha, poloneza i in.;

\ nazwy papierosów: zapalić sportu, carmena, camela i in.;

I    nazwy grzybów: znaleźć prawdziwka, rydza, muchomora i in. (ale np. znaleźć podgrzybka lub podgrzybek);

V nazwy większości jednostek monetarnych: mieć dolara, dukata, rubla, funta i in. (ale mieć jeden grosz)',

II    nazwy niektórych istot nadprzyrodzonych, mitologicznych lub podobnych do człowieka, np. zobaczyć diabla, ducha, bazyliszka, chochola, robota',

I nazwy niektórych napojów alkoholowych lub porcji alkoholu, np. pić szampana, rieslinga, sikacza. sznapsa, wypić st rzemienne go, golnąć sobie kielicha',