1389

WYKŁAD 10

stanu psychicznego: Był w dobrym nastroju, niemożliwe natomiast H\l w dobrej atmosferze, klimacie.

(2)    Hiperonimia to relacja, przy której A jest pojęciem nadrzędnym (o uboższej treści i szerszym zakresie), a B - podrzędnym: B mieści się w A, ale nie odwrotnie, np. hiperonimem wyrazów pies, koń jest zwierzy ssak, hiperonimem wyrazu brzoza jest drzewo.

(3)    Hiponimia to relacja podrzędności: pies, koń są hiponimami wyrazu zwierzę, a dąb, brzoza są hiponimami wyrazu drzewo. Relacja nadrzędności i podrzędności stanowią podstawę tworzenia hierarchicznej struktury kategorii pojęciowo-leksykalnej, w której wydziela się różno poziomy ogólności, np.

roślina    zwierzę    mebel

drzewo    pies    stół

brzoza    jamnik    stół kuchenny

(4)    Kohiponimia to relacja między wyrazami mającymi wspólny hiperonim, np. pies i koń to kohiponimy o wspólnym hiperon imię ssa/?; stół i szafa o wspólnym hiperonimie mebel, a także biec i iść mają wspólny hiperonim wielowyrazowy: prze?nieszczać się za pomocą nóg.

(5)    Antonimia zachodzi wówczas, gdy dwa wyrażenia mają znaczenia przeciwstawne w ramach pewnej ogólnej cechy (czynności) i szerzej: wspólnego ogólnego nadrzędnego pojęcia, np. antonimy w zakresie cechy temperatury to zimny - gorący, w zakresie cechy wysokości to wysoki - niski, w zakresie wartości moralnej to dobry - zły, w zakresie wartości estetycznej to ładny - brzydki. Swoisty rodzaj antonimii występuje także przy nazwach czynności, np. skleić - rozkleić, wejść - wyjść. Przy nazwach cech mamy do czynienia ze skalą wskazującą na różne stopnie natężenia cechy i w związku z tym istnieją różne sposoby ich wyrażania, także przez negację, np. dobry - niezły - niedobry - zły. Szerzej o tym mowa jest w książce A. Markowskiego (1986), a także J. Apresjana (1980, 2000).

(6)    Komplementarność jest pokrewna przedwstawności i bywa traktowana jako szczególny przypadek antonimii. Dwa wyrażenia są w relacji komplementarnej, jeśli odnoszą się znaczeniowo do tej samej nadrzędnej klasy pojęciowej (są względem siebie kohiponimami) i, przeciwstawiając się sobie określoną cechą, pokrywają łącznie całość zakresu pojęcia nadrzędnego, np. kobieta i mężczyzna pokrywają zakres znaczenia wyrazu człowiek. Zaprzeczenie jednego członu daje prawdziwość drugiego. W podobnej relacji pozostają wyrazy: żonaty -nieżona-

138 ty, martwy - żywy i wiele innych.

(/) Konwersja (odwrotność). Traktowana bywa czasem jako podtyp mii mumii. Dwa wyrażenia A i B są konwersami, jeśli odnoszą się do tej nniuej sytuacji, ale ujmują ją od strony innych uczestników, np. sprzedać i hi/>ir, dać i dostać, np Jan sprzedał (dał) Piotrowi samochód i Piotr kupił i.lostal) od Jana samochód. Podobnie: Maria jest żoną Jana i Jan jest mężem Mmii. O konwersji można mówić jedynie wówczas, gdy mamy do czynienia z dwoma uczestnikami pewnej sytuacji.

(8) Wiele innych relacji semantycznych zostało wyróżnionych dzięki spojrzeniu na słownictwo jako na zbiór predykatów opisujących /łożone sytuacje, angażujące wielu uczestników, np. relacja ‘czynność’

'narzędzie czynności’ (wspomniane już ciąć i nożyce, nóż), ‘czynność’ i 'miejsce czynności’ (leczyć-szpital), ‘czynność’ i ‘wykonawca czynności’

(leczyć - lekarz) i wiele innych.

Wreszcie poszukiwanie prostszych elementów semantycznych (cegiełek treści), z których składają się znaczenia leksemów, pozwoliło wykryć wiele innych relacji semantycznych, wiążących leksemy, takich np. jak relacja kauzatywności ‘powodowanie czynności/stanu’ (karmić kogoś ‘powodować, że ktoś je’), relacja zaczynania i kończenia (zakwitnąć - przekwitnąć, zapalić się - zgasnąć) i in. Te różne związki semantyczne zostały w teorii Mielczuka i Apresjana ujęte w postaci tzw. funkcji leksykalnych (por. Apresjan 1980, 2000).

Zainteresowanie relacjami semantycznymi, w jakie wchodzą miedzy sobą leksemy, odżyło współcześnie w związku z badaniami psycholing-wistycznymi, których celem jest odtworzenie procesów mówienia i myślenia, w czym ważną rolę odgrywa rekonstrukcja tzw. „słownika umysłowego”. Wiedza ludzka, osadzona językowo, ujęta jest w sieć relacji pojęciowych. Poszukiwania psycholingwistyczne mają równocześnie swój aspekt informatyczny: wiążą się z próbami stworzenia sztucznej inteligencji, mogącej być podstawą automatyzacji procesów mentalnych.

Temu służą próby formalizacji sieci pojęciowych dla potrzeb automatów (tzw. word-nety), wśród których niezmiernie ważne miejsce zajmują relacje hipo- i hiperonimiczne oraz tzw. mereonimia (relacja: część - całość).

Na zakończenie tego paragrafu pokażmy przykładowy fragment pola semantycznego. Niech nim będzie pole ‘posiadania’, a ściślej ‘zmiany posiadacza’, w którym leksemy powiązane są obecnością (lub brakiem) elementu znaczeniowego ‘zacząć’, ‘przestać’, ‘powodować’ i innymi. Należą tu m.in. takie polskie leksemy, jak: dać, dostać, otrzymać, wziąć, zabrać, znaleźć, zgubić, pozbyć się, ukraść, zagrabić, także: kupić, sprzedać, 139