158,159

skłonność do występowania w uporządkowaniu zmieniającym naturalną bezksztaltność wypowiedzi — określa się mianem tendencji weryfikacyjnych. Zespól konstant i tendencji decyduje o właściwościach i odrębności poszczególnych systemów wierszowania. Im więcej czynników językowych podlega ustalonym regułom powtarzalności, tym staje się ona wyrazistsza, ale jednocześnie tym mniejsza ilość układów językowych pozostaje do dyspozycji twórcy jako nie poddany założonym z góry wzorcom materiał stylistyczny.

Jednym z istotnych bodźców powstawania i rozwoju nowych form wersyfikacji jest ścieranie się na przestrzeni jej dziejów dwóch, w zasadzie przeciwstawnych sobie, choć jednoczesnych dążeń: dążenia do maksymalnej swobody wypowiedzi i dążenia do jej wyrazistego zrytmi-zowania. Organizacja utworu wierszowego jest właśnie wypadkową obu tych antagonistycznych tendencji, rezultatem starcia się postulatu swobody z koniecznością i urokami rygorów formy. Przyznanie zdecydowanego prymatu któremukolwiek z obu czynników na dłuższą metę grozi zawsze zakłóceniem poetyckiej równowagi, choć w poszczególnych wypadkach może stwarzać zjawiska o dużej doniosłości artystycznej.

Granice swobody w tworzeniu i uprawianiu różnych technik weryfikacyjnych zakreślane są przez możliwości zawarte w systemie języka narodowego. Wszelkie poczynania rytmizacyjne muszą respektować istniejące w języku (aktualnie lub potencjalnie) funkcje jego elementów. 1 tak np. w języku, w którym iloczas, czyli czas wymawiania poszczególnych głosek, jest znaczeniowo obojętny, rytm wiersza nie może się opierać na iloczasie. Odmienność i podobieństwo wersyfikacji różnych narodów wynika więc w dużym stopniu z odmienności i podobieństw systemów prozodyjnych wykształconych w poszczególnych językach narodowych. Ale pozostając w szerokich ramach zakreślonych wierszowi przez strukturę języka, można przemiany weryfikacyjne wyjaśniać tylko w związku z historią samej poezji, stawianymi przed nią postulatami i ich realizacją w obrębie zróżnicowanych historycznie poetyckich stylów. Weryfikacyjny kształt utworu jest bowiem jednym ze współczynników jego postaci stylistycznej.

Poszczególne techniki weryfikacyjne cechują się określonymi właściwościami stylistycznymi i różnymi możliwościami ekspresji. Dlatego też mogą znajdować powszechniejsze zastosowanie w jednym, a prawie nie występować w innym gatunku literackim. Najogólniej mówiąc, techniki weryfikacyjne, które przez sam dobór i układ środków językowych, tradycję, pochodzenie i określony kontekst historycznoliteracki zyskały najsilniejsze nacechowanie stylistyczne, odznaczają się najwęższym stosunkowo i najbardziej wyspecjalizowanym zakresem użycia. Te zaś, których budowa jest bardziej neutralna i które określany odcień stylistyczny zyskują dopiero w konkretnej, każdorazowej realizacji — znajdują zastosowanie najpowszechniejsze.

Historia wersyfikacji jest historią wzbogacania się zasobu form rytmicznych, zarówno przez tworzenie nowych systemów wersyfikacyjnych, jak też przez zmiany i przekształcenia systemów już istniejących. Nowe formy nie likwidują dawnych, zwiększają natomiast możliwość dokonywania pomiędzy nimi wyobru i różnicowania ich poetyckich zastosowań. Sytuacja współczesna, w której współistnieją nawarstwiające się historycznie techniki wierszowe: wiersz sylabiczny, sylabotoniczny, toniczny oraz szereg odmian wiersza nieregularnego i wolnego, jednoczy w synchronicznym współżyciu to, co dokonywało się w polskim wierszu w ciągu prawdę pięćsetletniej jego historii.

2. SYSTEMY WIERSZA POLSKIEGO A. Wiersz średniowieczny

Poezja średniowieczna, w Polsce dość uboga i stosunkowo mało różnorodna, w przeważającej części ograniczona do twórczości religijnej, jest terenem, na którym po raz pierwszy w dziejach języka polskiego wykształciły się pewne normy rytmizacji wierszowej. Powstawały one w warunkach najzupełniej szczególnych, po pierwsze ze względu na brak jakiejkolwiek polskiej literackiej tradycji wersyfikacyjnej, a po drugie z tej racji, że poezja średniowieczna była w przytłaczającej swej części poezją meliczną, tj. przeznaczoną do wykonywania z muzyką. Wobec tego w jej realizacji fonicznej na plan pierwszy wybijała się melodia, a rytmizacja języka nie mogła stać się czynnikiem samodzielnym, decydującym o brzmieniowym kształcie utworu, tak jak dzieje się to w poezji niemelicznej, przeznaczonej do czytania i wygłaszania. Jednostka wersowa odpowiadała pewnemu odcinkowo melodycznemu i nie musiała legitymować się czysto językową ekwdwalencją wobec pozostałych wersów'.

Konieczność uzgadniania tekstu z melodią i staranie o czytelność ich współdziałania powołały zapewne do życia najbardziej charaktery-

159