1623

WYKŁAD 12

gramatyka historyczno-porównawcza, rozwijana intensywnie przez mło-dogramatyków niemieckich w końcu XIX wieku, której efektem było ustalenie pokrewieństwa językowego), bądź też wspólnym rozwojem języków niespokrewnionych (tzw. ligi językowe).

(5)    Językoznawstwo ogólne synchroniczne poszukuje uniwersaliów językowych na podstawie obserwacji maksymalnie wielu języków: uzyskane dane pozwalają na tworzenie teorii języka.

(6)    Językoznawstwo ogólne diachroniczne ustala prawa rozwoju języka. Jest to dyscyplina najmniej ugruntowana, najwięcej w niej hipotez. Próbę wykrycia takich praw ogólnych przedstawia A. Martinet w książce Economie des changements phonetiąues (1955).

Po tym ogólnym przeglądzie przyjrzyjmy się nieco dokładniej problematyce badań porównawczych, a na końcu wrócimy do przedstawienia przykładowej dyscypliny, wyróżnionej na podstawie stosowania określonej metody badawczej.

12.4. Typy badań porównawczych

Jak już pokazywaliśmy wcześniej, porównywanie języków służy różnym celom.

12.4.1. Chronologicznie wcześniejsze, sięgające końca XIX wieku, były zainteresowania aspektem historyczno-porównawczym, przede wszystkim badaniem języków spokrewnionych, które wykazywały znaczne podobieństwo fonologiczne wyrazów i form gramatycznych. Podobieństwo to nakazywało przypuszczać, że pochodzą one od jednego wspólnego „przodka” - prajęzyka, a różnice powstały w wyniku odrębnego rozwoju poszczególnych języków. I tak np. uderzające podobieństwa w zakresie słownictwa i form gramatycznych wykazują języki słowiańskie: wystarczy porównać takie wyrazy jak poi. ręka, ros. raka, czes. ruka, czy poi .głowa, ros .golova, czes. hlava. Wyraźne podobieństwa wykazują także języki indoeuropejskie, do których, oprócz języków słowiańskich, należą również języki romańskie, germańskie, bałtyckie i in. Wystarczy porównać słownictwo dotyczące podstawowych pojęć, np. nazwy pokrewieństwa (poi. matka, niem. Mutter, ang. mother, łac. mater), czy nazwy czynności takie, jak poi. siedzieć, łac. sedere, czy też liczebniki: poi. dwa, łac. duo, fr. deux, ang. tivo i in.

Badania porównawcze języków spokrewnionych pozwalają odtworzyć 162 historyczne procesy, które doprowadziły do powstania różnic (np.

w wymienionych przykładach słowiańskich widoczne są procesy metate-zy - przestawki w grupie ol między spółgłoskami, tzw. umownie grupie tolt, oraz proces zaniku nosówek w językach wschodniosłowiańskich i czeskim). Badania te pozwalają także ostatecznie zrekonstruować wyjściową postać w prajęzyku. Szerzej o zagadnieniu pokrewieństwa językowego i rekonstrukcji prajęzyka będzie mowa w Wykładzie 13.

Przedmiotem drugiego typu badań historyczno-porównawczych są języki niespokrewnione, ale pozostające w długotrwałym sąsiedztwie, wywołującym pewne paralelne zmiany. W wyniku tych procesów języki sąsiadujące zaczynają wykazywać szereg cech wspólnych, co pozwala określać je mianem ligi językowej. Na obszarze Europy taką ligę tworzą np. języki bałkańskie, a więc bułgarski, który jest językiem słowiańskim, rumuński, należący do grupy romańskiej, albański, będący reliktem zanikłej indoeuropejskiej grupy iliryjskiej, oraz język nowogrecki. Języki te wytworzyły cały szereg cech wspólnych, z których najważniejsze to:

(a)    upowszechnienie rodzajnika postpozycyjnego pod wpływem języka rumuńskiego, por. rum. institutul i bułg. insłitułot, bułg. mamuta ‘matka’,

(b)    zanik syntetycznej fleksji rzeczownika na rzecz wykształcenia konstrukcji analitycznych,

(c)    rozbudowanie form koniugacyjnych z równoczesną utratą bezokolicznika,

(d)    rozwój wspólnego oryginalnego słownictwa, głównie na bazie słowiańskiej.

12.4.2. Badania porównawcze w aspekcie synchronicznym mają, jak wspominaliśmy, dwa główne cele:

(1)    Poszukiwanie różnic (kontrastu), prowadzone w minach tzw. językoznawstwa kontrastywnego, konfrontatywnego, którego główny cel zorientowany jest na glottodydaktykę (uczenie języka obcego). Przy nauce języka obcego trzeba zwrócić szczególną uwagę na te właściwości, które różnią język nabywany od języka pierwszego, którym mówi osoba ucząca się. I tak np. użytkownicy języków bezrodzajnikowych (jak np. języki słowiańskie), które nie znają kategorii określoności / nieokreśloności, muszą być przy uczeniu się języków rodzaj ni ko wy ch (jak np. język angielski czy francuski) szczególnie uczuleni na nauczenie się tej kategorii.

(2)    Drugi cel badań porównawczych to poszukiwanie podobieństw

i różnic między językami, zmierzające do ustalenia pewnych typów 163