182 183 3

poprzez prostą gardziel do parenchymy (ryc. 72A). W parenchymie, po pobraniu pokarmu, tworzy się okresowo przestrzeń, w której zachodzą wstępne procesy trawienia. Częściowo nadtrawiony pokarm fagocytują komórki ame-bowate. U reszty wirków otwór gębowy połączony jest z gardzielą, która prowadzi do jelita. U gatunku Haplopharynx sp. (Macrostomida) jelito kończy się drobnym otworem odbytowym. U niektórych wirków wielojelitowych drobne otworki odbytowe występują na końcach odgałęzień jelita. U przedstawicieli rodzaju Tabota powstają okresowo otwory odbytowe. Jelito zbudowane jest z jednowarstwowego nabłonka. Komórki mają kształty cylindryczne i zróżnicowane są na gruczołowe, produkujące enzymy do wstępnego trawienia i komórki fagocytujące. U niektórych wirków wielojelitowych trawienie jest całkowicie zewnętrzne. Komórki fagocytujące u Macrostomida, Catenulida i niektórych wirków trójjelitowych są orzęsione. Jelito może być proste, w kształcie rury lub worka (Macrostomida. Catenulida i wirki prostojelitowe) lub porozgałęziane, ale zawsze bez własnej warstwy mięśni. Pokarm jest przesuwany dzięki rzęskom albo ruchom ściany ciała i mięśni parenchymy.

W sumie, jelito służy do trawienia i rozprowadzania pokarmu, odpowiada więc układowi chłonno-trawiącemu parzydełkowców i żebropławów.

Gardziel, w najprostszej postaci, jest rurą bez specjalnych wyodrębnionych mięśni i nazywana jest wtedy gardzielą prostą (pharynx simplex: Macrostomida, Catenulida. ryc. 72AJ. Gardziel bulwiasta (p. bulbosus, ryc. 72C) jest na końcu zgrubiała, wykazując nabrzmienia, będące skupieniem mięśni wyodrębnionych z parenchymy (wirki prostojelitowe). Część umięśniona gardzieli może być wysuwana poprzez otwór gębowy (ryc. 72C). W takiej gardzieli, pomiędzy warstwami mięśni, rozmieszczone są komórki produkujące śluz, mające szyjki zlokalizowane w naskórku gardzieli i komórki nerwowe, połączone wypustkami nerwowymi z pniami brzusznymi albo ze zwojami głowowymi. Najbardziej złożoną budowę wykazuje gardziel fałdowa (/>. plicatus, ryc. 72B). Ten rodzaj gardzieli ma przeważnie kształt cylindra zwisającego ku dołowi, do specjalnej kieszeni albo tkwiącego pionowo w rozszerzeniu przedniego odcinka układu pokarmowego, zwanego jamą gardzieli. Gardziel fałdowa może być wysuwana na zewnątrz ciała poprzez otwór gębowy (ryc. 72B) i pokarm dostaje się do jelita nie przez otwór gębowy, ale przez ujście gardzieli. Warstwy mięśni obejmują całą gardziel fałdową i mają złożony układ. Gardziel fałdowa ma własne unerwienie. Wyizolowana doświadczalnie z organizmu, przy zbliżaniu do niej pokarmu stara się go połknąć. Wiele wirków ma kilka otworów gębowych i kilka gardzieli. Niektóre wirki prostojelitowe mają ryjek (ryc. 72D), narząd chwytny, ułatwiający zdobywanie pokarmu. Jest to palcowate zróżnicowanie wora powłokowego, występujące z przodu ciała, niezależne od układu pokarmowego. Może być wciągane do wnętrza ciała i wysuwane na zewnątrz.

Wirki z prostą gardzielą połykają lub wsysają pokarm zgarniany z podłoża. Wirki mające gardziel fałdową mogą łapać, z jej pomocą, nawet sporej wielkości organizmy. Wiele gatunków uzyskuje zdobycz owijając dookoła niej

ciało, pokrywając śluzem i przyczepiając do podłoża wydzieliną gruczołów lepnych. Inne paraliżują zdobycz za pomocą wydzielin śluzowatych zawierających substancje toksyczne. Osobniki niektórych gatunków posługują się prąciem przy zdobywaniu pokarmu. Przebijają ofiarę prąciem zaopatrzonym w sztylet, wysuwanym na zewnątrz przez otwór gębowy. Inne gatunki, mające wysuwaną gardziel wprowadzają ją do ciała zdobyczy i wpompowują enzymy trawienne, a następnie wysysają nadtrawione tkanki. Wirki są przeważnie drapieżne, część jest roślinożerna lub wszystkożema.

Wirki słodkowodne głodzone przez dłuższy czas mogą zużywać własne tkanki jako źródło energii. Cytolizie podlegają wszystkie narządy wewnętrze. łącznie z gonadami, które mogą w dogodnych warunkach zregenerować.

W wyniku cytolizy ciało może ulec zmniejszeniu do 1/300 początkowej wielkości.

Oddychanie. Wirki oddychają całą powierzchnią ciała. Oddychanie ułatwiają: spłaszczenie ciała i ciągły ruch rzęsek, powodujący dopływ świeżej wody z rozpuszczonym tlenem. Endopasożyty cechuje oddychanie beztlenowe. Co więcej, zaopatrzone są w enzymy umożliwiające im oddychanie tlenowe, przy obecności tlenu w środowisku.

Układ wydalniczy i osmoregulacja. Wirki, z wyjątkiem wirków bezjelito-wych, Nematodermatida oraz niektórych morskich Catenulida, mają układ wydalniczy uważany za najprymitywniejszy w obrębie wielokomórkowców trójwarstwowych. Spełnia on głównie funkcję osmoregulacyjną, ale także usuwa niewielkie ilości amoniaku. Większość amoniaku, będącego końcowym produktem metabolizmu, usuwana jest dyfuzyjnie do środowiska poprzez ścianę ciała.

Najprostszy układ wydalniczy występuje u wirków prostojelitowych. Składa się on z kanałów zbudowanych z wielu komórek, od wewnątrz albo równomiernie orzęsionych albo mających rzęski zgrupowane w trzech podłużnych pasmach. Kanały uchodzą na zewnątrz otworami zwanymi nefrydiopora-mi. U części wirków prostojelitowych, rzęski występują w kanałach nie w sposób równomierny, ale rozmieszczone są pękami. Wreszcie, rzęski mogą być zlokalizowane pękami w uwypukleniach kanałów. W najbardziej rozwiniętych układach, do wielokomórkowych kanałów uchodzą komórki płomykowe (cyrtocyty).

Komórka płomykowa ma kształt buławkowaty lub gruszkowaty (ryc. 73B), w środku ma jamę, do której sterczy pęk witek (od 1 do 90). Jama przechodzi w kanalik otwierający się do kanału zbiorczego. Ściana komórki płomykowej jest częściowo poprzebijana drobnymi kanalikami, ustawionymi prostopadle do jej długiej osi. Poprzez kanaliki zachodzi filtracja. Witki popychają płyn, który dostał się do wnętrza komórki płomykowej, do kanałów zbiorczych, które w sąsiedztwie ujść komórek płomykowych są orzęsione. Prawdopodobnie w kanałach zbiorczych zachodzi przynajmniej częściowa reabsorpcja płynów. Może występować jeden kanał zbiorczy po stronie grzbietowej, jak u słodkowodnych Catenulida. Mogą występować dwa kanały zbiorcze, leżące po

183