1 (238)

chociaż autor nie musi wiedzieć, jak je odbiorca odczyta i dopełni. Tę otwartość dzieła oddzielamy od praktycznych uzurpaeji odbiorcy, doko-nywających się na dziele, nie pozbawionych wszelako twórczych, ekspresyjnych wartości. Ale to już zagadnienie osobne.

Wracając do analogu otwartości dzieła w wypadku utworu dla dzieci, chcemy zwrócić uwagę na problem badania dzieła literatury dziecięcej jako struktury otwartej i zaprogramowanej na odbiór aktywny.

4. Konkretyzacja utworu dziecięcego jest wielokontekstowa. Ta, o której mówiliśmy dotychczas, należała do kontekstu macierzystego albo pierwszego. Dla tekstów literatury dziecięcej była nim np. książka. Kontekst drugi stanowią okoliczności odbioru, które znajdują się na zewnątrz dzieła: czas i miejsce. Już dawna literatura dla dzieci na ten kontekst czasoprzestrzeni orientowała się i była wrażliwa. Znajdujemy o tym powiadomienia wpisywane w tytuły książek, bardziej przynależne do kontekstu macierzystego niż do samego tekstu, jak: „Rozmowy ojca z synem”, „Przestrogi matki dla córki”, „Opowiadania w długie wieczory zimowe”, „Przy kominku”, „Pod lipą...”, „W pokoju dziadunia”, „Opowiadania ciotki Ludmiły”, „na gwiazdkę...”, „na wakacje...”, „domowe czytania...”. Współcześnie literatura rzadziej posługuje się tego rodzaju sygnałami, niemniej w dalszym ciągu literatura dziecięca jest orientowana według takich porządków czasoprzestrzennych, jak pory roku, czynności szkolne, wakacje, święta, imieniny, nawet i ta literatura, która nie stawia sobie za cel doraźnych funkcji instrumentalnych. Ten kontakt czasoprzestrzenny, nasycony autentycznymi emocjami: środków przekazu, funkcji fatycznych, wynikających z bezpośrednich kontaktów fizycznych, szczególnie małego dziecka z dorosłym — może należeć, jako kontekst pierwszy, do samego utworu, do jego mobilnego sposobu istnienia. Tekst werbalny, zapis autorski, w swojej formie pierwszej otrzymuje kontekst emisyjny i w takim kształcie dociera do wszystkich odbiorców — jako tekst naturalny. Z kolei otrzymujemy drugi system zako-dowań — zarówno uniwersalnych, jak np. emisja konkretnej bajki, która miała miejsce konkretnego dnia, np. w telewizji, lub to określone przedstawienie, zrealizowane tego wieczoru, w tej sali, w sąsiedztwie tych dorosłych i tych dzieci... Do tych systemów ogólnych, szerzej czy węziej kolektywnych, dochodzą systemy kontekstów bardziej indywidualnych. Tu konkretne utwory, konkretne książki otrzymują domowe, prywatne immunitety tekstów małej obrzędowości, wchodzą w „historyczny” porządek tradycji małych środowisk. A ponieważ są to w szerszym sensie sytuacje raczej intersubiektywne, powtarzalne w swych strukturach — tworzą teksty obyczaju rodzinnego, szkolnego, rówieśniczego. W długich odcinkach pokoleniowych zmieniają się poszczególne utwory literackie, które wchodziły w teksty obyczajowe jako ich centra, zmieniają się i same teksty obyczajowe.

235