SYSTEMATYKA
Typ rozdziela się na dwa rzędy, podstawą podziału są pokrój ciała i morfologu układu rozrodczego.
Obejmuje gatunki o ciele nitkowato wydłużonym, mającym ryjek. Nie występują ani prącie i torebka nasienna ani pochwa. Plemniki o kształtach nitkowatych.
Ciało krótkie. Na przodzie ciała parzyste narządy zmysłowe, w postaci orzęsionych wzgórków lub długich szc/eciniastych rzęsek. W układzie rozrodczym torebka nasienna i prącie.
FILOGENEZA SZCZĘKOGĘBYCH
Pokrewieństwo typu z innymi trójwarstwowcami jest dalekie od ustalenia. Typ został utworzony w 1956 r. i od tego czasu nie ustają dyskusje odnośnie do jego filogenezy, powstały bardzo rozbieżne poglądy. Przez niektórych systematyków szczękogębe uważane są za grupę spokrewnioną z wirkami, ze względu na podobieństwa ogólnomorfologiczne. Przez innych, z wrotkami i nicieniami, ze względu na posiadanie aparatu szczękowego, nawiązującego w budowie do podobych struktur u tych dwóch typów. Sporo systematyków uważa, że szczękogębe są spokrewnione z brzuchorzęskami, u których prymitywne gatunki mają naskórek komórkowy, a każda komórka zaopatrzona jest tylko w jedną rzęskę. Ponadto, u brzuchorzęsków, podobnie jak szczękogębych, występują szczeciniaste rzęski o charakterze zmysłowym. Bardzo nieliczni systematycy przyjmują, że typ spokrewniony jest z pierścienicami, ze względu na wykształcenie gardzieli, podobnie silnie umięśnionej, jak u wieloszczetów. Z wymienionych, najpowszechniej przyjęty jest pogląd, że szczękogębe są typem siostrzanym z wirkami. U prymitywnych wirków, podobnie jak u szczękogębych, układ nerwowy pozostaje w ścisłym kontakcie z naskórkiem, protonefrydia nie mają kanałów zbiorczych, naskórek jest orzęsiony, otwór gębowy występuje po stronie brzusznej, większość gatunków jest herma-frodytyczna. O ile nieznane jest pochodzenie szczękogębych, to ze względu na ich krańcowo wyspecjalizowany tryb życia, powszechnie przyjmuje się, że są najprawdopodobniej ślepą gałęzią drzewa rodowego trójwarstwowych (ryc. 294).
CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA
Trójwarstwowce zaliczane do tej grupy mają obszerną pierwotną jamę dała wypełnioną płynem lub substancją galaretowatą. W płynie mogą występować luźne komórki mezodermalne (amebocyty, nefrocyty). Prócz tych komórek, u form wolno żyjących czy osiadłych (brzuchorzęsków, kielichowatych. patrz dalej) oraz gatunków pasożytniczych, może występować luźna tkanka me-zenchymatyczna, podobna do parenchymy, mającą za zadanie usztywnianie ciała, co jest wtedy cechą nabytą wtórnie.
Ryc. 102. Schematy ilustrujące rozwój mezodermy u wtórnojamowca pozornego. A — C — kolejne stadia; e — ektoderma, m — mezoderma. n — cndoderma. p — pseudoccl
Jama ciała u postaci dojrzałych rozwojowo odpowiada pierwotnej jamie ciała (blastocelowi). Przy czym, jak to już zostało podkreślone w rozdziale omawiającym ogólnie wielokomórkowce trójwarstwowe. blastocel u poszczególnych grup może mieć charakter pierwotny albo wtórny. Wtórny powstaje poprzez redukcję celomy. Niezależnie jak powstaje, przyjęło się określać jamę ciała u zwierząt należących do tej grupy jako pozorną jamę wtórną (pseudoccl), ponieważ jest obszerna, najczęściej wypełniona płynem i przez to naśladuje celomę. Pseudocel można z łatwością odróżnić od celomy, gdyż nie jest on ograniczony własnymi ścianami (por. ryc. 67B i C). Jest to obszerna przestrzeń pomiędzy mięśniami ściany ciała a endodermalnym jelitem, które podobnie jak u miąższniaków. nie ma własnych mięśni (ryc. 102C). U części wtómojamow-
263