268,269

decydujący wpływają na przemiany gatunków literackich. Dzieje się tak zwłaszcza w okresach początkowych ich kształtowania, kiedy nie są one jeszcze zjawiskiem ściśle literackim, lecz stanowią element określonych sytuacji życiowych (np. obrzędów). Ze zjawisk społecznych, które bezpośrednio oddziaływają na kształtowanie się gatunków, wymienić należy takie, jak właśnie obrzędy i obyczaje, jak położenie społeczne pisarza (pisarz dworski z epoki feudalizmu i pisarz jako wykonawca „wolnego zawodu” w czasach nowożytnych), jak rozwój sposobów przekazywania dzieła literackiego (pośrednio oddziaływa więc także i rozwój techniki). Omówimy bliżej te różne przykłady zależności, nie wyczerpujące bynajmniej całości problemu, niezwykle ważnego dla historyka literatury.

Sytuacją socjalną, która bezpośrednio zaważyła na powstaniu konkretnego zespołu gatunków literackich (dramatycznych), były w starożytnej Grecji obrzędy religijne. Obrzędy te odbywały się według pewnego ustalonego trybu: obok fragmentów tanecznych pojawiały się epizody wykonywane przez chór i solistę, ich partie przeplatały się, tworząc zaczątek tego, co potem ukształtowało się w postaci tragedii. Była ona zrazu cząstką obrzędu, a dopiero po pewnym czasie usamodzielniła się.

Innym przykładem zależności gatunków literackich od pewnych sytuacji socjalnych jest wpływ pozycji poety w społeczeństwie na ukształtowanie się gatunku zwanego panegirykiem (utwór pochwalny, napisany na cześć jakiejś znakomitej osoby, zazwyczaj mecenasa). Na przykład w okresie odrodzenia poeta znajdował się albo przy dworze królewskim (instytucja tzw. poetów dworskich), albo pod opieką jakichś możnych protektorów (tzw. mecenasów). Jednym z obowiązków tak uzależnionego poety było pisanie panegiryków ku czci swych opiekunów. Żywotność panegiryku była wynikiem określonej sytuacji społecznej i kiedy ona zanikła, panegiryk przestał być gatunkiem uprawianym.

Przykładem zależności ewolucji gatunku literackiego od całokształtu zjawisk społecznych jest zanik eposu w w. XIX i zajęcie jego miejsca przez powieść. Dla przedstawienia złożonej sytuacji społecznej w. XIX epos był gatunkiem jakby zbyt mało pojemnym, zbyt ograniczonym (m.in. przez formę wierszową). Powieść, jako konstrukcja epicka pozbawiona tych ograniczeń, mogła ogarnąć nową, bardziej dynamiczną i skomplikowaną rzeczywistość społeczną.

Innym czynnikiem pozaliterackim wpływającym na rozwój gatun-

I.iiw jest pojawianie się coraz to nowych możliwości rozpowszechniania il/icla literackiego. Powstanie prasy wpłynęło na ukształtowanie się nowych gatunków z pogranicza literatury i piśmiennictwa publicystycznego: felietonu, reportażu itp. Wpłynęło też na ukształtowanie się odmian gatunków już istniejących (np. powieści w odcinkach). Zjawisko In występuje szczególnie wyraźnie w w. XX, kiedy takie wynalazki mimiczne, jak kino, radio i telewizja powołały do życia nowe gatunki literackie. Powstanie kina zadecydowało o ukształtowaniu się takiego pogranicznego gatunku, jak scenariusz filmowy; wynikiem powstania radia są narodziny nowego gatunku dramatycznego: słuchowiska, oraz nowej odmiany powieści: tzw. powieści radiowej; z telewizją łączy się powstanie nowej odmiany dramatu: tzw. dramatu telewizyjnego.

Pojawianie się i zanikanie poszczególnych gatunków oraz zachodzące ■j^ nich przemiany pozwalają mówić o życiu gatunków literackich, ul lulającym się w pewien cykl rozwojowy. Pierwszym stadium jest powstanie gatunku bądź z innych gatunków literackich, bądź z jakichś ilictliterackich postaci piśmiennictwa, bądź wykrystalizowanie się z określonych form życia zbiorowego (np. wyłanianie się dramatu z uroczystości I obrzędowych). W tym pierwszym stadium krystalizują się dopiero Bwyznaczniki charakterystyczne dla danego gatunku. Na przykład nowo-

■    f/esna powieść kształtowała się w w. XVII i XVIII na podłożu średnio-I wiecznego romansu rycerskiego (Don Kichot Ccrvantesa) lub piśmien-I metwa publicystycznego (powieść angielska w. XVIII). Stadium drugie * ki mówi etap pełnego rozkwitu, ustabilizowania się cech i wyznacz-

■    Ink ów decydujących o odrębności danego gatunku oraz jego pozycji Hprśród innych. Etapem dojrzałości powieści jako gatunku był wiek XIX,

ulwes wielkiego powieściopisarstwa realistycznego. Okres rozkwitu Ule jest okresem statycznym. Jest to okres maksymalnego rozszerzania możliwości rozwojowych gatunku; rozszerzanie to może zresztą nieraz

■    icrać odrębności gatunkowe tak dalece, że wydaje się, iż dany gatunek nlegi całkowitemu przeistoczeniu. Tak dzieje się między innymi z po-

I wieścią w w. XX. Wchłonęła ona w siebie tyle różnych elementów Klrukturalnych nie znanych klasycznej powieści w. XIX, że współ-i /cśni krytycy zastanawiają się, czy dawna powieść nie umarła, a na jej miejsce nie ukształtował sią nowy gatunek. Niektórzy nazywają go I ...mtypowieścią”. Powieść od czasu skrystalizowania się jako gatunek znajduje się w ciągłym rozwoju, toteż na jej przykładzie nie możemy obserwować trzeciego etapu w cyklu rozwojowym: upadku.

269