26'

WYKŁAD 2

kilkudziesięciu tysięcy (bo tyle mniej więcej obejmuje bierny słownik wykształconego człowieka) jednostek znaczących, co nie byłoby możliwe, gdyby każda z nich miała odrębną postać dźwiękową niezłożoną z elementów mniejszych. Narząd mowny człowieka nie byłby zdolny do wytworzenia takiej liczby odrębnych znaków dźwiękowych, a narząd percepcyjny nie byłby zdolny do ich odróżnienia i utożsamienia. Dzięki tej właściwości człowiek za pomocą języka (ogromnego repertuaru jednostek znaczących) mógł myślowo (pojęciowo) opanować rzeczywistość i jest zdolny przekazywać swoje myśli innym ludziom. Jest zdolny też przeprowadzać różne skomplikowane operacje myślowe.

Zalążki dwustopniowości (składania się znaków z diakrytów) występują również w komunikacji zwierząt (np. w śpiewie ptaków, por. Aitchison 1991), a także w budowie systemów sztucznych, np. sygnalizacja flagowa operuje kolorami jako diakrytami: dopiero kombinacje barw stają się jednostkami znaczącymi.

2.4. Dwuklasowość języka

Ta właściwość języka, określana inaczej jako tekstotwórczość, produktywność, otwartość systemu, polega na tym, że język składa się z dwóch klas: słownika (licznego, ale w danym momencie dla danej jednostki zamkniętego, ograniczonego) i gramatyki, tj. reguł pozwalających na tworzenie nieograniczonej liczby nowych, nigdy wcześniej niesłysza-nych, konstrukcji (wypowiedzi), niosących nowe informacje. Systemy jednoklasowe złożone tylko z rejestru słownikowego są zamknięte, przekazują tylko informacje przewidywane przez słownik. Takim jest np. system znaków drogowych: jeśli chce się przekazać nową informację, trzeba dołączyć do repertuaru znaków nową jednostkę, np. znak sygnalizujący ‘uwaga na spadające kamienie’, ‘uwaga na przelatujące samoloty’. W systemach dwuklasowych z gramatyką jest możliwość wyrażenia nowej informacji za pomocą nowej konstrukcji, utworzonej według reguł przewidzianych przez kod.

Dobrą ilustracją prostego kodu dwuklasowego jest system zapisów dziesiętnych. Składa się on z dziesięciu wyrazów (0,1,2,3,4,5,6,7,8,9) i jednej reguły mówiącej, że o wartości elementu decyduje pozycja: końcowa - to liczba jednostek, druga od końca - to dziesiątki, trzecia - setki itd. A więc np. z jednostek 4, 6, 8 można, stosując również 26 powtórzenia jednostek w odmiennych pozycjach, utworzyć nieskończoną

liczbę konstrukcji typu: 468, 684, 846, 6846 itd., z których każda ma odrębne znaczenie. System ten umożliwia tworzenie nieskończonej liczby zapisów. Przenosząc tę analogię na język naturalny, możemy powiedzieć, że jest on systemem otwartym, umożliwiającym ze skończonej liczby jednostek słownikowych (dużej, ale zamkniętej) i skończonej liczby reguł (licznych i skomplikowanych) tworzenie nieskończonej liczby wypowiedzi (tekstów w szerokim sensie), które ciągle są (i będą) produkowane przez ludzi mówiących, dopóki będą oni posługiwać się danym językiem.

Idea dwuklasowości języka wywodzi się z teorii Biihlera (1934), który pierwszy mówił o systemach znakowych zamkniętych (jednoklasowych) i ol wartych (dwuklasowych). Myśl tę rozwijali późniejsi teoretycy języka (w językoznawstwie polskim - T. Milewski 1965), nadając tej koncepcji różne interpretacje. Najwyraźniej rysują się dwa możliwe rozumienia dwuklasowości.

(1)    Przy pierwszym (zgodnie z sugestią Biihlera, por. Heinz 1978, m. 296) klasę pierwszą stanowi słownik (inwentarz znaków odpowiadających obiektom świata), a drugą - środki umożliwiające przekształcenie p dnostek klasy pierwszej w struktury złożone.

(2)    Przy drugiej interpretacji klasę pierwszą stanowi zamknięty zbiór irdnostek znaczących (słownik) i zamknięty zbiór reguł łączenia (zbiór icdnostek i operacji gramatycznych), a drugą klasę otwartą tworzą nieskończone konstrukcje wypowiedzeniowe (teksty).

Tę drugą interpretację nadał pojęciu dwuklasowości T. Milewski 11965), a za nim m.in. autor hasła Dwuklasowośc języka w Encyklopedii lętykoznawstwa ogólnego (1993) - K. Polański. Pisze on wprost, że dwuklasowośc języka polega na istnieniu w nim „dwóch klas, a mianowi-i ie wyrazów (klasa I), czyli słownika, i zdań (klasa II), budowanych według określonych prawideł z wyrazów”.

Określenie systemu dwuklasowego jako „systemu z gramatyką” .ugeruje raczej rozumienie pierwsze dwuklasowości, natomiast określenie języka jako systemu tekstotwórczego, zdolnego do bycia podstawą i worzenia nowych konstrukcji tekstowych - sugeruje raczej rozumienie drugie.

Jednakże niezależnie od wspomnianych dwóch interpretacji cecha dwuklasowości zdaje sprawę z niezmiernie ważnego mechanizmu języka, jakim jest umożliwienie tworzenia, zgodnie z regułami, nowych kon-slrukcji (tekstów), przekazujących nowe, nieznane wcześniej mówiącym, l rości.

27