30,31

Oznacza to mniej więcej tyle, że dążenia artystyczne skrystalizowane w jednych dziełach są dla odbiorców zrozumiałe i zdolne wywołać przeżycia estetyczne, natomiast dążenia artystyczne innych dzieł są dla nich niezrozumiałe, często budzą opór i niezadowolenie lub powodują obojętność.

Fakt właściwego zrozumienia czy też niezrozumienia dążeń artystycznych jest zjawiskiem społecznym. Odbiorca pojmuje lepiej takie dążenia (i odpowiadające im zjawiska artystyczne: styl, zasady kompozycji, sposoby obrazowania itd.), które mieszczą się w obrębie konwencji, norm i schematów utrwalonych w świadomości danego zbiorowiska, uznanych przez nie za estetycznie wartościowe i złączonych z tradycją, natomiast nie rozumie lub rozumie niewłaściwie czy w sposób ograniczony dążenia pozostające w niezgodzie z utrwalonymi w jego środowisku nawykami estetycznymi i powszechnie przyjętą tradycją. I tak np. dla odbiorców z europejskiego kręgu cywilizacyjnego przez długie wieki niezrozumiałe były konwencje sztuki pozaeuropejskiej (np. indyjskiej czy japońskiej), wyrosłe z zupełnie odmiennego kompleksu doświadczeń kulturalnych o odrębnej tradycji. Dopiero poznanie owej kultury, jej swoistości i odrębności pozwala odbiorcy europejskiemu właściwie zrozumieć konwencje tej sztuki, jej schematy i prawidła, daje mu możliwość właściwej percepcji estetycznej.

Zresztą fakt ograniczonego rozumienia dążeń artystycznych skrystalizowanych w dziele występuje nie tylko w odniesieniu do utworów powstałych w kręgu odmiennych kultur i cywilizacji. Obserwując np. sytuację współczesnej poezji polskiej, dostrzegamy, że pewien rodzaj twórczości, realizujący założenia awangardowe (w najszerszym tego słowa znaczeniu), dociera do odbiorców w bardzo wąskim zakresie, budzi przy tym wiele sprzeciwów i nieporozumień, które są następstwem tego, że dążenia artystyczne poetów awangardowych radykalnie odbiegają od przyzwyczajeń estetycznych uformowanych pod wpływem poezji tradycyjnej. O ile np. osadzona mocno w tradycjach liryki romantycznej poezja skamandrytów (Słonimskiego czy Tuwima) czy jej dziesiejsze (zresztą już bardzo nieliczne) kontynuacje odpowiadają na ogół przeciętnym możliwościom społecznego rozumienia, o tyle poezja awangardowa, tworząca nowe wzorce przeżyć, nowe modele liryczne i oparty na odmiennych zasadach nowy język poetycki, sposób obrazowania, typ metaforyki itd., dociera do stosunkowo niewielkiego kręgu czytelników. Można by powiedzieć, że w świadomości estetycznej odbiorców istnieje próg oddzielający sferę dążeń artystycznych już jak gdyby zaaprobowanych, zrozumiałych i bliskich, od sfery tych dążeń, które, nazbyt jeszcze odległe od utrwalonych przyzwyczajeń i gustów, nie mogą być w pełni zrozumiałe i przyjęte. Analogiczne zresztą zjawisko daje się zauważyć w innych rodzajach sztuki: w plastyce, w teatrze i muzyce.

W każdym określonym momencie historycznym i w każdym środowisku pewne rodzaje dążeń artystycznych pozostają — przynajmniej do jakiegoś czasu — poza obrębem możliwości społecznego rozumienia. Fakt ten ogranicza niewątpliwie stopień oddziaływania konkretnych utworów literackich w konkretnych okolicznościach socjalnych. Można tu mówić o estetycznych granicach wpływu dzieła literackiego.

Po czwarte — każdy utwór literacki niesie ze sobą jakieś treści ideowe, odpowiada określonej postawie światopoglądowej czy filozoficznej. Dążeniem autora jest, aby zapatrywania i poglądy zawarte w jego dziele znalazły odbicie w postawie i mniemaniach odbiorców. Jednakże wpływ zawartości ideowej utworu na świadomość czytelników jest zależny nie tylko od zamierzenia twórcy, ale również — a właściwie przede wszystkim — od nastawienia owych czytelników. Utwór wyrażający treści doktrynalnie religijne będzie funkcjonował w sposób ograniczony w kręgu odbiorców niewierzących i odwrotnie — utwór propagujący treści ateistyczne nie zostanie w pełni przyswojony w środowisku religijnym. Dzieło głoszące konieczność pokory i uległości wobec przemocy zostanie odrzucone przez ludzi zbuntowanych przeciwko istniejącemu ładowi społecznemu, natomiast utwór rewolucyjny, nonkonformistyczny będzie przez nich przyjęty z aprobatą i jego treści łatwo przenikną do ich świadomości.

Należy poza tym pamiętać, że zawartość ideowa utworu ma w poważnej części charakter historyczny, wiąże się z określonymi poglądami, które później tracą swoją żywotność, często stają się wręcz anachroniczne, kiedy rozwój życia społecznego odbierze im ich dawny sens. Rzecz jasna, nie mają one potem zdolności kształtowania postawy odbiorców. Bywa i odwrotnie: ideologia dzieła literackiego nie jest w pełni zrozumiała dla współczesnych, którzy ją bagatelizują albo odrzucają, natomiast staje się doniosła dopiero w późniejszych czasach i wtedy ujawnią się jej zdolność kształtowania poglądów. Często zdarza się, że ograniczony wpływ ideologiczny dzieła literackiego w danym środowisku i w danym

31