28,29 2

28

w m*yko-iwstwa na rwó| teorii

ramatyka

lili'intury

ioi io jako y syslom

>ld loona

Teorie literatury XX wieku

ślenia sposobów badania i analizy dzieła literackiego. Na początku wieku XX obecne będą także wspomniane tendencje idiograficzne - zwłaszcza w bujnie rozwijających się szkołach interpretacji. Liczyło się tu będzie przede wszystkim konkretne, pojedyncze dzieło literackie, ujmowane w jego specyfice i niepowtarzalnych właściwościach.

Pierwsza połowa XX wieku zdominowana została jednak ostatecznie wpływami teorii języka i językoznawstwa ogólnego Ferdinanda de Saussurea, a kierunek, w którym podążać zaczęła również bardzo intensywnie wiedza o literaturze, określany był często z późniejszej perspektywy mianem zwrotu lingwistycznego³'. Punktem wyjścia teorii spod znaku formalizmu i strukturalizmu stał się bowiem właśnie język/system języka, a nie, jak do tej pory, pozajęzykowe uwarunkowania dzieła literackiego. I podobnie jak de Saussure pragnął uczynić językoznawstwo nauką ścisłą, tak również badacze literatury marzyli o prawdziwie ścisłym i naukowym literaturoznawstwie. Dlatego też idea „mocnej” nauki o literaturze, a zarazem równie „mocnej” (systemowej, ogólnej, uniwersalnej, obiektywnej) teorii stała się wówczas ideą nadrzędną. Najważniejszym celem (zwłaszcza powojennego strukturalizmu francuskiego) okazało się dość szybko ustanowienie podstaw nauki o literaturze, opisanie ogólnych warunków wytwarzania sensu, znalezienie ukrytych struktur/systemów rządzących wszelkimi konkretnymi przejawami twórczości literackiej, wreszcie — skonstruowanie uniwersalnej „gramatyki” literatury. Idea systemu języka i koncepcja językoznawstwa ogólnego de Saussure’a narzuciła więc ściśle określony styl myślenia o literaturze i literaturoznawstwie i styl ten przez znaczną część XX wieku określał kierunek teoretycznoliterackiej refleksji. Również poglądy de Saussure’a na teorię języka wywarły bardzo silny wpływ na kształt samej teorii literatury. Swoje poglądy na teorię w ogóle twórca językoznawstwa ogólnego wyraził zresztą w jednej z rozmów bardzo zdecydowanie: „język jest zwartym systemem i teoria powinna być systemem równie zwartym jak język”³'. De Saussure’a interesował przede wszystkim system językowy, by tak rzec, w stanie czystym - abstrakcyjny i ogólny, odcięty od zmian historycznych, od mowy, od podmiotu i rzeczywi-stości. Dzięki temu i teoria literatury, która za podstawową przyjęła właśnie kategorię systemu języka, mogła również zachować ową pożądaną „czystość”, ogólność i abstrakcyjność³³.

Na gruncie strukturalizmu pojawił się więc i umocnił model prawdziwie naukowej, systemowej teorii literatury. Charakteryzowały ją przede wszystkim:

- autonomia (niezależność od etyki i polityki oraz wpływów ideologicznych);

" Zjawisko to na gruncie filozoficznym najlepiej opisuje książka pod red. R. Rortyego, The l.inguistic Tum: Essays in Philosophical Method: With Two Retro$pect»ve Estays, Chicago 1967.

" I¹', dc Suussurc, Kurt jfzykozmiuu/wu ogólnego, tłum. K. Kasprzyk, wstęp, pr/.yp. K. Polański, Warszawa 1991, s. 11.

¹¹ (•' Zoli. Stuiktumlizni (I) i Strukturulizin (II).

Wprowadzenie

29

-    obiektywność (niezależność ód podmiotu, kontekstu itp.);

Cechy systoi wej teorii liii tury

-    uniwersalność i ponadhistoryczność (uznanie powszechnej ważności i obo-wiązywalności tez teoretycznych, praw czy reguł interpretacji, bez względu na zmiany historyczne i kulturowe, a także etniczne, rasowe, płciowe, seksualne itp.);

-    całościowość;

-    neutralność językowa (wypracowanie specjalnego systemu twierdzeń - metajęzyka).

Powrót

nomotetyzn

Literaturoznawcy powrócili tym samym do poszukiwania i ustanawiania praw, czyli do nomotetyzmu — innego oczywiście niż pozytywistyczny, bo opartego na systemie języka - ale równie, a może nawet jeszcze bardziej ortodoksyjnego. Zastąpili bowiem, jak to określił jeden z teoretyków strukturalistycznych, „deter-minizm genezy - determinizmem struktury”¹. A tym samym w gruncie rzeczy

pominęli rozgraniczenie między naukami humanistycznymi a przyrodniczymi, wypracowane już na początku stulecia przez niemieckich neokan-tystów².

Teoria

nowoczesrt

Taką właśnie teorię literatury, której najdoskonalsze wcielenie pojawiło się na gruncie powojennego strukturalizmu francuskiego, nazywamy też od pewnego czasu teorią nowoczesną (by podkreślić jej mocne osadzenie w nowoczesnym modelu wiedzy naukowej, którego źródła tkwią w Kartezjańskim racjonalizmie). Definicję teorii nowoczesnej najbardziej precyzyjnie sformułował Ryszard Nycz, uznając, że jest to

usystematyzowany zespół ogólnych twierdzeń (o istocie, odmianach oraz strukturalnych i ewolucyjnych prawidłowościach literatury) stanowiących próbę całościowego i naukowo obiektywnego opisu, klasyfikacji i wyjaśniania o uniwersalnie ważnym wobec całej dziedziny zjawisk literackich zastosowaniu’⁶.

Teoria nowoczesna weszła w fazę potężnego kryzysu wraz z poststruktu-ralizmem, a współcześnie coraz częściej uznaje się, że należy już ona do przeszłości.

». 14.

1

G. Genette, Strukturalizm a krytyka literacka, tłum. W. Błońska, „Pamiętnik Literacki” 1974, z. 3,s. 283.

>’ H. Friedrich, S/rukturalismus utul Struktur in literaturwissenschaftlicher Himicht. Eine Skiz-ze (1967). Cytat ten podaje B. Allcman w artykule Strukturalizm w literaturoznawstwie}, tłum. K. Krzemień, „Pamiętnik Literacki” 1974, z. 3, s. 297.

2

“ R. Nycz, Dziedziny zainteresowań współczesnej teorii literatury, „Ruch Literacki" 1996, z. 1,