28,29

28

rw lę/yko->wtUwa na rwój łoorii

w«»c..ilna I am.ilyka iiloi.itury

<m.» j.iko jy cyniom

|l.| Imoi lii

Teorie literatury XX wieku

ślenia sposobów badania i analizy dzieła literackiego. Na początku wieku XX obecne będą także wspomniane tendencje idiograficznc - zwłaszcza w bujnie rozwijających się szkołach interpretacji. Liczyło się tu będzie przede wszystkim konkretne, pojedyncze dzieło literackie, ujmowane w jego specyfice i niepowtarzalnych właściwościach.

Pierwsza połowa XX wieku zdominowana została jednak ostatecznie wpływami teorii języka i językoznawstwa ogólnego Ferdinanda dc Saussurca, a kierunek, w którym podążać zaczęła również, bardzo intensywnie wiedza o literaturze, określany był często z późniejszej perspektywy mianem zwrotu lingwistycznego¹'. Punktem wyjścia teorii spod znaku formalizmu i strukturalizmu stał się bowiem właśnie język/system języka, a nic, jak do tej pory, pozajęzykowe uwarunkowania dzieła literackiego. 1 podobnie jak de Saussure pragnął uczynić językoznawstwo nauką ścisłą, tak również badacze literatury marzyli o prawdziwie ścisłym i naukowym literaturoznawstwie. Dlatego też idea „mocnej” nauki o literaturze, a zarazem równic „mocnej" (systemowej, ogólnej, uniwersalnej, obiektywnej) teorii stała się wówczas ideą nadrzędną. Najważniejszym celem (zwłaszcza powojennego struktur«ilizmu francuskiego) okazało się dość szybko ustanowienie podstaw nauki o literaturze, opisanie ogólnych warunków wytwarzania sensu, znalezienie ukrytych struktur/systemów rządzących wszelkimi konkretnymi przejawami twórczości literackiej, wreszcie - skonstruowanie uniwersalnej „gramatyki" literatury. Idea systemu języka i koncepcja językoznawstwa ogólnego de Saussurca narzuciła więc ściśle określony styl myślenia o literaturze i literaturoznawstwie i styl ten przez znaczną część XX wieku określał kierunek teoretycznolitcrackicj refleksji. Również poglądy de Saussurca na teorię języka wywarły bardzo silny wpływ na kształt samej teorii literatury. Swoje poglądy na teorię w ogóle twórca językoznawstwa ogólnego wyraził zresztą w jednej z rozmów bardzo zdecydowanie: „język jest zwartym systemem i teoria po-winna być systemem równic zwartym jak język"**. De Saussurca interesował przede wszystkim system językowy, by tak rzec, w stanie czystym - abstrakcyjny i ogólny, odcięty od zmian historycznych, od mowy, od podmiotu i rzeczywisto:,* i. Dzięki temu i teoria literatury, która za podstawową przyjęła właśnie kategorię systemu języka, mogła również zachować ową pożądaną „czystość”, ogólność i abstrakcyjność^.

Na gruncie strukturalizmu pojawił się więc i umocnił model prawdziwie naukowej, systemowej teorii literatury. Charakteryzowały ją przede wszystkim:

- autonomia (niezależność od etyki i polityki oraz wpływów ideologicznych);

" Zjawisko to na gruncie filozoficznym najlepiej opisuje książka pod red. R. Rortycgo, The UnguutU Tum: Estays in Philoso/rhica/ Method: With l\ix> Retroif>ectiv( Essays, Chicago 1967.

" l\ de Saussure, Kun jfzykoztiawi/uui oyó/nego, tłum. K. Kasprzyk, wstęp, przyp. K. Polański, Warszawa 1091,». 11.

" K > Zol* Strukturalirm (!) i Struktur,iliwi (II)

Wprowadzenie

29

-    obiektywność (niezależność od podmiotu, kontekstu itp.);

Cechy syr.te wej teorii iili tury

-    uniwersalność i ponadhistoryczność (uznanie powszechnej ważności i obo-wiązywalności tez teoretycznych, praw czy reguł interpretacji,bez względu na zmiany historyczne i kulturowe, a także etniczne, rasowe, płciowe, seksualne itp.);

-    całościowość;

-    neutralność językowa (wypracowanie specjalnego systemu twierdzeń - metajęzyka).

Powrót

nomotety/n

Literaturoznawcy powrócili tym samym do poszukiwania i ustanawiania praw, czyli do nomotetyzmu - innego oczywiście niż pozytywistyczny, bo opartego na systemie języka - ale równic, a może nawet jeszcze bardziej ortodoksyjnego. Zastąpili bowiem, jak to określił jeden z teoretyków strukturalistycznych,„detcr-rninizm genezy - determinizmem struktury"¹⁴. A tym samym w gruncie rzeczy

pominęli rozgraniczenie między naukami humanistycznymi a przyrodniczymi, wypracowane już na początku stulecia przez niemieckich ncokan-tystów¹⁵.

Teoria

nowoczcsn

Taką właśnie teorię literatury, której najdoskonalsze wcielenie pojawiło się na gruncie powojennego strukturalizmu francuskiego, nazywamy też od pewnego czasu teorią nowoczesną (by podkreślić jej mocne osadzenie w nowoczesnym modelu wiedzy naukowej, którego źródła tkwią w Kartczjańskim racjonalizmie). Definicję teorii nowoczesnej najbardziej precyzyjnie sformułował Ryszard Nycz, uznając, że jest to

usystematyzowany zespół ogólnych twierdzeń (o istocie, odmianach oraz strukturalnych i ewolucyjnych prawidłowościach literatury) stanowiących próbę całościowego i naukowo obiektywnego opisu, klasyfikacji i wyjaśniania o uniwersalnie ważnym wobec całej dziedziny zjawisk literackich zastosowaniu¹⁶.

Teoria nowoczesna weszła w fazę potężnego kryzysu wraz z poststruktu-ralizmcm, a współcześnie coraz częściej uznaje się, że należy już ona do przeszłości.

¹⁴ G. Gcncttc, Strukturalizm a krytyka literatka, tłum. W. Błońska, „Pamiętnik Literacki" 1974, 7. 3,*. 283.

** H. Friedrich, Strukturalismus utul Struktur irt literalurwiacmchaftlicher Himicht. liine Skiz~ 21(1967). Cytat ten podaje B. Allcman w artykule Struktura/izrn w literaturoznawstwie, tłum. K. Krzemień,„Pamiętnik Literacki” 1974,7.3,8.297.

•* R. Nycz, lhr.iedr.iny zaintereunoań wipółczemej teorii literatury, „Ruch I .itcracki" 1996,7. 1,