28,29

konstruowanych przez utwory literatury pięknej — na społeczne postawy i reakcje ludzi. Współcześnie zresztą w związku z tym, że na usługach literatury pozostają tak potężne środki masowego oddziaływania, jak film, radio, telewizja i prasa, zasięg jej wpływu na życie zbiorowe jest silniejszy niż kiedykolwiek. Nie zawsze wpływ ten będzie wywierała literatura wartościowa, często postawę odbiorców kształtuje piśmiennictwo o charakterze rozrywkowym, utwory niższej rangi, pozbawione donioślejszych ambicji ideowo-estetycznych.

Pomiędzy literaturą a życiem społecznym odbywa się nieustannie obustronne oddziaływanie i proces wzajemnego przenikania. Literatura jest przedłużeniem życia, ale sytuacje życiowe często bywają także przedłużeniem literatury. Dzieła literackie utrwalają pewne uczucia zbiorowe, np. narodowe czy religijne, patriotyzm, nienawiść do wroga itd., a nawet sprzyjają ich powstawaniu. Literatura polska, zwłaszcza romantyczna, była w okresie zaborów istotnym instrumentem budzenia świadomości narodowej, podobnie zresztą jak np. twórczość literacka (głównie ludowa) narodów południowosłowiańskich pod wielowiekowym jarzmem tureckim. W historii literatury znane są wypadki, gdy określone dzieła stawały się bodźcem konkretnych działań. Szczególnie w okresach masowych ruchów społecznych, w okresach wojen, powstań czy rewolucji daje się niejednokrotnie obserwować zupełnie doraźne oddziaływanie określonych utworów, które kształtują pewne zbiorowe emocje, nastroje, a nierzadko wywołują konkretne poczynania. Wiersze Mickiewiczowskiego Konrada Wallenroda były jednym z czynników kształtujących nastroje poprzedzające wybuch powstania listopadowego. Cofając się do czasów dawniejszych, można przypomnieć chociażby rolę literatury postępowej w okresie obrad Sejmu Czteroletniego albo znaczenie poezji ulotnej i satyrycznej (inspirowanej przez kręgi polskich jakobinów) w majowych i czerwcowych rozruchach roku 1794 w Warszawie, podczas insurekcji kościuszkowskiej. W sytuacjach takich może ulegać zupełnemu zatarciu granica pomiędzy utworem literackim a innymi formami społecznej aktywności. Utwór staje się wówczas w sposób dosłowny — czynem, kształtującym doraźnie sytuację socjalną.

Wielokierunkowe i różnorodne oddziaływanie literatury na życic społeczne dokonuje się jednakże w pewnych granicach, jest hamowane i ograniczane przez szereg zjawisk, które występują bądź łącznie, bądź każde z osobna. Można w zasadzie mówić o czterech czynnikach ograniczających w konkretnych wypadkach społeczny wpływ dzieł literackich.

Po pierwsze — zdarza się, że utwór zdolny oddziaływać na określone sfery życia zbiorowego po prostu nie dociera do odbiorców lub też dochodzi do nich w formie zniekształconej, np. na skutek nacisku cenzury. Dzieła, które nie zostały wydane w czasie, gdy miały szansę oddziaływać, wydane później, w zmienionych okolicznościach, zdolność tę tracą całkowicie lub częściowo. Możliwości oddziaływania pozbawione są również dzieła, które z takich czy innych powodów uległy konfiskacie i nie doszły do adresatów. Może być wreszcie tak, że utwór wydany w szczególnych okolicznościach (np. konspiracyjnie) dociera do nielicznych tylko czytelników. Wszystkie te i pokrewne im sytuacje świadczą o istnieniu materialnych granic wpływu dzieła literackiego.

Po wtóre —• dzieło literackie jest uformowane z tworzywa, którym jest określony język narodowy, możliwość jego wpływu wiąże się więc nierozdzielnie ze stopniem zrozumiałości tego języka wśród odbiorców. Aby utwór mógł funkcjonować poza kręgiem danej zbiorowości narodowej, poza kręgiem ludzi posługujących się językiem, w którym dzieło zostało stworzone, konieczne jest dokonanie jego przekładu na inne języki. Jednakże, pomijając już fakt, że dzieło przetłumaczone może dotrzeć tylko do odbiorców znających język (czy języki) przekładu, co również jest ograniczeniem, trzeba pamiętać, że do rzadkości należą przekłady całkowicie dorównujące oryginałom. Istnieją nawet teorie głoszące, że absolutnie wierny przekład utworu literackiego jest w ogóle niemożliwy, że odpowiedniość jest tu zawsze tylko mniejszym lub większym przybliżeniem. Zwłaszcza poezja liryczna, osadzona mocno w kulturze uczuciowej danej zbiorowości, ściśle zespolona z osobliwościami języka, z jego wartościami obrazowymi i dźwiękowymi, odwołująca się do nie-przekładanych na inny język odcieni emocjonalnych słów i wyrażeń, zrozumiała w pełni na tle stylów mowy żywej i utrwalonych w niej metafor, porównań i aluzji stwarza nierzadko trudność wręcz nie do pokonania dla tłumaczy. Oddziaływanie utworu literackiego ma więc również granice językowe.

Po trzecie — każdy utwór literacki realizuje określone konwencje artystyczne, odnosi się do pewnej tradycji, występuje w związku z pewnymi utrwalonymi w danym środowisku i czasie wzorcami estetycznymi, ideałami literackości i przyzwyczajeniami odbiorców. Mówi się często, że czytelnik pewne dzieła literackie traktuje jako „swojskie”, inne zaś jako „obce”. Mówi się tak zresztą nie tylko w odniesieniu do literatury, ale również w związku z utworami plastycznymi czy muzycznymi.

29