IMG91

i reakcje łudzi, Współcześnie zresztą w żwirku 2 tym }_e ^p0?fS literatur)’ powstają1| porębie środki masowego odćfeiaW j ^gilc* film, radio, telewizja i prasa, zasięg jej wpływu na życie zbiorow *1 silniejszy niż kiedykolwiek. Nie zawsze wpływ ten bcekh- «... ?^,cst literatura wartościowa, często postawę odbiorców kształtuje piśmienni Pio o charakterze rozrywkowym, utwory niższej rangi, pozbawione _c] nioślejsajth ambicji ideowo-estetycznycli.

Pomiędzy literaturą a życiem społecznym odbywa się nieustannie obustronne oddziaływanie i proces wzajemnego przenikania. Literatura jest przedłużeniem żyda, ale sytuacje życiowe często bywają także przedłużeniem literatury. Dzieła literackie utrwalają pewne uczucia zbiorowe, np. narodów czy religijne, patriotyzm, nienawiść do wroga itd., a nawet sprzyjają ich powstawaniu. Literatura polska, zwłaszcza romantyczna, była w okresie zaborów istotnym instrumentem budzenia świadomości narodowej, podobnie zresztą jak np. twórczość literacka (głównie lu-dowa) narodów pohidniowoslowiaćskich pod wielowiekowym jarzmem tureckim. W historii literatury znane są wypadki, gdy określone dzieła stawały się bodźcem konkretnych działać. Szczególnie w okresach masowych mchów społecznych, w okresach wojen, powstać czy rewolucji daje się niejednokrotnie obserwować zupełnie doraźne oddziaływanie. określonych utworów, które kształtują pewne zbiorowe emocje, nastroje, a nierzadko wywołują konkretne poczynania. Wiersze Mickiewiczowskiego Kcunh WellmAi były jednym z czynników kształtujących nastroje poprzedzające wybuch powstania listopadowego. Cofając się do czasów dawniejszych, można przypomnieć chociażby rolę literatury postępowej w okresie obrad Sejmu Czteroletniego albo znaczenie poezji ulotnej i satyrycznej (inspirowanej przez kręgi polskich jakobinów) w majowych-i czerwcowych rozruchach roku 1794 w Warszawie, podczas insurekcji kościuszkowskiej, W sytuacjach takich może ulegać zupełnemu zatarciu granica pomiędzy -utworem literackim a innymi formami społecznej aktywności. Utwór s(aje się wówczas — w sposób dosłowny — czynem, kształtującym doraźnie sytuację socjalną.

Wielokierunkowe i różnorodne oddziaływanie iteratury na' życie społeczne dokonuje się jednakże w pewnych granicach, jest hamowane i ograniczane przez szereg zjawisk, które występują bądź łącznic, bądź każde z osobna. Można w zasadne mówić o czterech czynnikach ograniczających w konkretnych wypadkach społeczny wpływ dziel literackich.

r

p„ pierwsze - zdam się, że utwór zdolny oddziaływać na okreil sfery iycla zbiorowego po prostu nic dociera do odbiorców l_u|, _w J chodzi do nich W formie zniekształconej, np. na skutek nacisku ęcnżuiy" jjzleln, które nie zostały wydane w czasie, gdy miały szansę oddziaływać wydane później, w zmienionych okolicznościach, zdolność tę tracą odłowicie lub częściowo. Możliwości oddziaływania pozbawione są również Jziela, które z takich czy innych powodów uległy konfiskacie 1 nie doszły do adresatów. Może być wreszcie tak, że utwór wydany w szczególnych okolicznościach (np. konspiracyjnie) dociera do nielicznych tylko czy-[(laików. Takie i podobne sytuacje świadczą o istnieniu materialnych granic wpływu dzielą literackiego.

Po wtóre - dzieło literackie jest uformowane z tworzywa, którym określony język narodowy, możliwość jego wpływu wiąże się więc nierozdzielnie ze stopniem zrozumiałości tego języka wśród odbiorców. Aby utwór mógł funkcjonować poza kręgiem danej zbiorowości narodowej, poza kręgiem ludzi posługujących się językiem, w którym dzido sostolo stworzone, konieczne jest dokonanie jego przekładu na inne j^yki. Jednakże, pomijając już fakt, że dzido przetłumaczone może do-tnteć tylko do odbiorców znających język (czy języki) przekładu, co również jest ograniczeniem, trzeba pamiętać, że do rzadkościbależą przc-llidy całkowicie dorównujące oryginałom. Istnieją nawet teorie głoszące, zc absolutnie wiemy przekład utworu literackiego jest w ogóle niemożliwy, że odpowiedniość jest tu zawsze tylko mniejszym lub większym przybliżeniem. Zwłaszcza poezja liryczna, osadzona mocno w kulturze uczuciowej danej zbiorowości, ściśle zespolona z osobliwościami języka,

2 jego wartościami obrazowymi i dźwiękowymi, odwołująca się do nic-przekladalnych na inny język odcieni emocjonalnych słów i wyrażeń, zrozumiała w pełni na tle stylów mowy żywej i utrwalonych w niej metafor, porównać i aluzji - stwarza nierzadko trudność wręcz nie do pokimania dla tłumaczy. Oddziaływanie utworu literackiego ma więc również granice językowe.

Po trzede - każdy utwór literacki realizuję określone konwencje artystyczne, odnosi się do pewnej tradycji, występuje w związku z pewnymi utrwalonymi w danym środowisku i czasie wzorcami estetycznymi, ideałami literackośd i przyzwyczajeniami odbiorców. Mówi się często, że czytelnik pewne dzieła literackie traktuje jako „swojskie”, inne zaś jako „obce”. Mówi się tak zresztą nie tylko w odniesieniu do literatury, ale również w związku z utworami plastycznymi czy muzycznymi.