311

311

budowie maszyn wymiary wykonuje się w klasach od 5 do 13. Klasy od 12 do 17 stosuje się do tolerowania wymiarów swobodnych (wymiar swobodny omówiono w dalszej części rozdziału).

W przypadku kątów występują tylko trzy możliwe położenia pól tolerancji względem wymiaru nominalnego (rys. 8.2). Położeń pól tolerancji kątów nie oznacza się żadnymi symbolami, ponieważ tę informację łatwo zapisać za pomocą znaków matematycznych - plus (+) lub minus ( —).

Tolerancje kątów są również uszeregowane według klas dokładności, przy czym w przeciwieństwie do wymiarów liniowych tolerancji tych nie wiąże się z wymiarem (kątem) nominalnym, pomimo że dotyczą tej wielkości. Oczywiste jest bowiem, że dokładność kąta zależy nie od wielkości nominalnej kąta, ale od wielkości elementów (ramion) tworzących kąt. Tolerancje kąta, ustalone w mierze kąta (stopniach, minutach, sekundach, radianach itp.), są usystematyzowane w funkcji długości krótszego ramienia kąta; im to ramię jest dłuższe, tym łatwiej wykonać kąt i łatwiej go zmierzyć, a tym samym tolerancja kąta może być mniejsza.

Polska Norma PN-77/M-02136 ustala 17 klas dokładności kątów, oznaczonych symbolami cyfrowymi od 1 do 17 w kierunku malejącej dokładności, przy czym klasy te nie mają nic wspólnego z klasami stosowanymi do oznaczenia dokładności wymiarów liniowych.

W maszynach podstawowe znaczenie ma struktura zewnętrzna współdziałających elementów. Z tego też względu w zapisie konstrukcji występują dwa rodzaje wymiarów, różniące się sposobem określenia odchyłek granicznych.

Pierwszą i najważniejszą grupę stanowią wymiary, które mają bezpośredni wpływ na działanie lub montaż wymiarowanej części maszynowej w zespole. Na rysunku odchyłki graniczne tych wymiarów muszą być określone liczbowo.

Wymiar, którego odchyłki są określone liczbowo, nazywa się wymiarem tolerowanym. Natomiast wymiar wyjściowy, względem którego wyznacza się odchyłki graniczne, nazywa się wymiarem nominalnym (teoretycznym). Tak więc każdy wymiar podany bez odchyłek jest wymiarem nominalnym.

W zależności od sposobu doboru wartości odchyłek wymiar może być tolerowany normalnie lub swobodnie. Z tolerowaniem normalnym mamy do czynienia wówczas, gdy wartości odchyłek granicznych są równe wartościom znormalizowanym zawartym w układach tolerancji średnic, kątów lub innych układach określonych w obowiązujących normach. Jeżeli zaś wartości odchyłek granicznych nie spełniają tego warunku, to wymiar jest tolerowany swobodnie.

Odchyłki graniczne tolerowanego wymiaru wyraża się za pomocą umownych symboli lub bezpośrednio przez podanie wartości liczbowych. W zapisie symbolowym (tolerowanie symbolowe) podaje się odchyłki wynikające z układu tolerancji i pasować ISO, na którym oparte są Polskie Normy. Symbol