312,313

pośrednio jego konsekwencjami w życiu. Przykładem może być tak bogata w w. XIX w Polsce poezja bólu patriotycznego. Jej pierwsze przykłady to liczne na przełomie w. XVIII i XIX elegie patriotyczne, chociażby najgłośniejsza z nich — Żale Sarmaty Karpińskiego.

Liryka polityczna i patriotyczna jest poezją spraw ogólnych, społecznych. Nie znaczy to, że tylko w niej dochodzą one do głosu, tu jednak zyskują szczególne miejsce. Kreowany w niej podmiot liryczny przedstawiony jest jako uczestnik pewnej zbiorowości, żyjący jej sprawami i kształtujący model ich przeżywania. Tutaj najdobitniej ujawnia się związek liryki z historią, materiał przeżyć jest bowiem niejako podsuwany przez bieg dziejów.

6. GATUNKI LIRYCZNE

UTRWALONE W POLSKIEJ TRADYCJI LITERACKIEJ

Pisaliśmy już poprzednio, że podział na gatunki w obrębie liryki ma szczególny charakter, daleki jest bowiem od pełności, nawet w tych epokach, w których przywiązywano do niego szczególną wagę. Mimo to jednak gatunki, przeważnie powstałe w poezji antycznej, ustaliły się w tradycji i są podejmowane w różnych okresach rozwoju literatury. W starożytnej Grecji wyraźnie rozróżniano gatunki literackie także w zakresie liryki; określenie przynależności gatunkowej utworu było jednocześnie „przydzieleniem” go do danego obrzędu, wyznaczeniem sposobu wykonania itp. W literaturze renesansowej czy w twórczości siedemnastowiecznego francuskiego klasycyzmu względy te już nie odgrywały żadnej roli, jednakże wyróżniano utworzone w starożytności gatunki tylko ze względu na ich właściwości strukturalne.

Na rozwój poszczególnych gatunków lirycznych wpływ miały te formy wypowiedzi poetyckiej, które nie dały się sprowadzić do żadnego utrwalonego gatunku. Tak więc gatunki ewoluowały i odchodziły °d swych klasycznych postaci. Współczesność jest okresem, w którym klasyczne gatunki podlegają szczególnemu ograniczeniu. Tradycyjne gatunki pojawiają się w poezji dwudziestowiecznej właściwie o tyle tylko, o ile są przedmiotem stylizacji. Najczęściej przypadek ich reaktywowania ma miejsce wtedy, gdy poeta chce nawiązać do danej poetyki historycznej, nadając utworowi określoną postać gatunkową. Czasem wchodzi w grę moment aluzji literackiej. Gdy np. Claudel nazywa swe poematy odami, mimo że bardzo się one różnią od tego, co w różnych wiekach wiązało się z pojęciem ody, robi aluzję do takich właściwości tego gatunku literackiego jak jego „opiewający charakter”, właściwości inwokacyjno-filozoficzne, „nieporządek liryczny” itp. W pewnych sytuacjach stylizacja gatunkowa może być elementem świadomie założonego kontrastu, kiedy konwencje danego gatunku są użyte przy wyrażaniu treści, które nigdy dotąd się z nimi nie wiązały. Tak dzieje się np. w wierszu Jastruna Tikloga o jednej z zim wojennych, w którym pewne właściwości sielanki posłużyły jako kontrast do obrazu rzeczywistości okupacyjnej.

Sytuacja gatunków poezji współczesnej jest skomplikowana o tyle jeszcze, że czasem pewne utwory układają się w określony kształt gatunkowy bez świadomego zamierzenia twórcy, dla którego sprawa gatunków jest już nieistotna. Niektóre wiersze Peipera i Przybosia (por. jego wiersz Człowiek bez granic) mają charakter ody, choć napisanie właśnie ody nie było zamierzeniem twórcy. Można przeto powiedzieć, że pewne wzorce gatunkowe żyją wtedy nawet, gdy zanikła świadomość gatunkowa.

W polskiej tradycji literackiej utrwaliły się przede wszystkim gatunki pochodzenia antycznego. Jest to zrozumiałe, bo poezja polska zaczęła się kształtować na wielką skalę w epoce renesansu, a więc w okresie wzmożonego zainteresowania literaturami starożytnymi oraz kontaktów z literaturami zachodnimi (przede wszystkim włoską), w których antyczne formy wypowiedzi poetyckiej zostały w pełni przyswojone, tak w twórczości łacińskiej, jak też w utworach pisanych w poszczególnych językach narodowych. W Polsce recepcja tych klasycznych gatunków przebiegała podobnie: najpierw pojawiły się one w twórczości łacińskiej polskich poetów, by potem znaleźć miejsce i w poezji w języku polskim. Dokonajmy ich krótkiego przeglądu.

Elegia należała pierwotnie do meliki. Był to utwór wierszowany, wykonywany przy wtórze fletu, najczęściej o charakterze melancholijnym. Później zanikł wyróżnik sposobu wykonania i związanej z nim formy wersyfikacyjnej (elegie pisano pierwotnie tylko tzw. dystychem elegijnym o ściśle określonej budowie). W literaturze rzymskiej elegia była przede wszystkim utworem o treści miłosnej, nieraz (np. u Owidiusza) wyposażonym w rozbudowane epizody narracyjne. W Polsce w w. XVI uprawiano elegię przede wszystkim w języku łacińskim (Kochanowski, Janicki). W literaturze polskiej występują rozmaite odmiany elegii: miłosna (Kochanowski), autobiograficzna (Janicki),

313