362 363 2

u u f

Ryc. 135. Anatomia dżdżownicy. A — chcmoreceptor. B — narząd zmysłowy światłoczuły.

—    przednia część ciała. D — schemat budowy układu nerwowego na przekroju podłużnym.

—    poprzecznym. F — kopulacja. G — rozmieszczenie szczeci na przekroju poprzecznym przez gment. H — schematy budowy układu pokarmowego, I — przekrój poprzeczny przez segment;

a — gardziel, b — brodawki zmysłowe, c — naczynie krwionośne grzbietowe, e — jelito, f — metanefrydium. g — zwój mózgowy, h — chcta. j —jama gębowa, k — siodełko, I — przełyk.

I — żołądek, m — męski otwór płciowy, n — ujście zbiornika nasiennego, o — obrączka okoloprzełykowa. p — zwój pod przełyk owy. r — układ nerwowy, t — tyflosolis. u — uchyłek przełyku, w — wole. ż — żeński otwór płciowy

Szczególną, charakterystyczną cechą zewnętrzną skąposzczetów dojrzałych jest(siodełko — klitellum) czyli zespół przednich segmentów tułowia związanych i rozrodem (ryc. 135C). Zespól obejmuje 2 — 60 segmentów (u dżdżownic 6—7), w których występują jednokomórkowe gruczoły naskórkowe produkujące wydzieliny umożliwiające sklejanie się osobników w trakcie kopulacji (ryc. 135F), tworzenie kokonów, do których składane są jaja i produkujące substancje odżywcze, odkładane w kokonach, służące jako pokarm dla młodych osobników wylęgłych z jaj. Obecność gruczołów powoduje, że segmenty klitellum, w porównaniu z resztą segmentów tułowia, są wyraźnie grubsze.

U 'przedstawicieli rzędu Aeolosomatida klitellum występuje tylko po strome brzusznej, u reszty skąposzczetów pierścieniowato obejmuje tułów.

Budowa wewnętrzna

Pokrycie ciała jest podobnie zbudowane jak u wieloszczetów. W naskórku skąposzczetów szczególnie licznie, zwłaszcza u form żyjących w ziemi, występują gruczoły produkujące substancje śluzowe. Wiele skąposzczetów. podobnie jak wieloszczety, świeci. Rzęski występują tylko u najprymitywniejszych skąposzczetów, zaliczanych do rzędu Aeolosomatida, na prostomium albo na skrzelach, jak u nielicznych gatunków słodkowodnych, mających te narządy oddechowe.

Jama ciała. Charakterystyczną cechą skąposzczetów jest występowanie disseptimentów tylko w części tułowia, w reszcie ciała, w trakcie późnego rozwoju disseptimenty zanikają. W zachowanych disseptimentach występują otwory, a u większości gatunków, dookoła otworów znajdują się mięśnie regulujące ich światło i tym samym regulujące przepływ płynu celomatycznego do przedniej i tylnej okolicy celomy .„Krezka grzbietowa, u większości gatunków, nięjyystępuje, a brzuszna jest skrócona, ma postać blaszki łączącej jelito z brzusznym naczyniem krwionośnym. Płyn celomatyczny wykazuje duże ciśnienie i podobnie jak u wieloszczetów, utrzymuje „stałe napięcie wora powłokowego. U większości gatunków żyjących w glebie, nabłonek celomatyczny każdego segmentu tułowia ma nieparzyste lub parzyste otwory, otwierające się do kanalików w worze powłokowym, uchodzących po stronie grzbietowej na granicy segmentów. Otwory zamykane są za pomocą wyodręb-nionych mięśni. Całość służy do zwilżania naskórka, chroni przed jego wysychaniem, a więc obniżaniem zdolności do wymiany ^gazowej. Niektóre gatunki dżdżownic mogą przez otwory celomatyczne, przy podrażnieniu, wyrzucać płyn celomatyczny na spore odległości i odstraszać wrogów.

U większości skąposzczetów w jamie ciała, przyczepione do splanchnop-leury, występują komórki chloragogenowe, magazynujące zbędne produkty metabolizmu, a także komórki magazynujące glikogen i lipidy. Obie kategorie komórek występują bardziej licznie niż u wieloszczetów.

Układ nerwowy. Parzysty zwój mózgowy leży u prymitywnych skąposzczetów w prostomium. u wyższych jest przesunięty do peristomu. Centralny system nerwowy zawiązuje się podobnie jak u wieloszczetów, początkowo jest

363