414,415

ważyły niezwykle silnie na rozwoju dramatu europejskiego aż do w. XIX (w tym także dramatu polskiego, zwłaszcza komedii) nie tylko ze względu na bezpośrednie oddziaływanie jej wzorca kompozycyjnego, ale także z tej racji, że jej zasady były wielokrotnie formułowane w licznych poc tykach normatywnych, które w swoim czasie zdobyły sobie duży auto rytet.

Inaczej kształtował się język w dramacie szekspirowskim i w hisz pańskim dramacie barokowym, jak też we wszystkich formach dramatu pozostających w związkach z teatrem ludowym. I w nich wypowiedzi bohaterów dalekie były od mowy potocznych kontaktów językowych, która zapanowała w dramacie w. XIX, jednakże przedstawiały się ina czej niż w dramacie ukształtowanym przez francuski klasycyzm w. XVII Tu także występowała niewątpliwie poetycka koncepcja języka bohaterów dramatu, jednakże w obręb tej poetyckości mogły wchodzić element) „niskiego stylu”, formuły groteskowe itp. Innymi słowy: zwłaszcza dramat szekspirowski przy nadrzędnej koncepcji poetyckiej zakładał da leko posuniętą rozmaitość językową w obrębie utworu dramatycznego. To była jedna z przyczyn jego atrakcyjności dla dramatu romantycznego, przełamującego zasady ukształtowania retorycznego.

Dramat realistyczny i naturalistyczny w. XIX dążył stopniowo do coraz silniejszego zbliżenia wypowiedzi bohaterów do języka potocznego. Wyraziło się to nie tylko w całkowitym opanowaniu tego typu dramatu przez prozę, ale także w dopuszczeniu wszelkiego typu słownictwa, jeśli tego wymaga sytuacja dramatyczna, w nadaniu znaczenia zasadniczego składni potocznej, w której w pełni są uprawnione nie tylko zdania krótkie, ale wadliwie zbudowane z punktu widzenia poprawności gramatycz. nej, urywane w połowie, często równoważniki zdań. Wypowiedź bohatera, w której do głosu coraz bardziej zaczęły dochodzić intonacje potoczne, stała się jego wyrazem jako zindywidualizowanej tak psychu logicznie, jak społecznie osobowości, stała się też w stopniu wyższym niż poprzednio wypadkową sytuacji dramatycznej, w której uczestniczy. Oto próbka dialogu z dramatu naturalistyczncgo:

Wałek

Ojcze!

Cicrpik

Nie mogę już wytrzymać... A ty psi gatunku!...

KoScielnj'

Cicrpiku! na rany boskie! Dajcie spokój. Widzicie, że to zle tak przemawia z niego, a zc ziem nic da sobie grzeszny człowiek rady.

Wałek

Panic—ojcze! idźcie do domu! nie mocujcie się z pijakiem, choć to mój rodzony.

(J. Kasprowicz Świat sif kończj, odsłona II)

Zdania utrzymane w intonacji wykrzyknikowej odpowiadają tu napiętej sytuacji dramatycznej (kłótnia w karczmie), język dramatu realistycznego zmienia się bowiem zależnie od sytuacji, nie jest zazwyczaj jednakowy w całym utworze.

Nowszy dramat w stopniu większym niż dramat klasyczny traktuje język jako element aktywnie uczestniczący w tworzeniu obrazu dramatycznego. Język staje się szeroko stosowanym środkiem charakterystyki, zarówno postaci, jak i środowiska, w którym przebiega akcja. Pojawia się tendencja do tego, by język niejako przylegał do bohatera jako konkretnej jednostki, odznaczającej się określonymi predyspozycjami psychicznymi, należącej do pewnej grupy społecznej itp. Wyraża się w tym pewna ogólniejsza tendencja, mianowicie dążność do pełniejszego zespolenia słowa z akcją, która realizuje się nie tylko przez wypowiedzi bohaterów, ale także przez ich czyny. Dialog złożony z krótkich i zwartych cząstek jest ściślej związany z dziejącymi się na scenie wypadkami niż dialog zawierający obszerne repliki, krótkie wypowiedzi poszczególnych bohaterów wiążą się bowiem bardziej bezpośrednio ze słowami poprzednika i stanowią bardziej bezpośrednią reakcję na ukształtowaną w danym momencie akcji sytuację dramatyczną.

Jednym z objawów tej tendencji jest wysiłek zmierzający do zróżni-cowania języka postaci pod względem słownictwa, budowy składniowej itp. Indywidualizacja języka wiąże się z dążeniem do ujmowania każdej postaci jako jednostki o sobie tylko właściwym życiu wewnętrznym.

1 ławny typ zastąpiony zostaje przez indywiduum. Zróżnicowanie stylistyczne wypowiedzi bohaterów w dialogu dramatu realistycznego 1 naturalistycznego uważano za podstawową cechę języka dramatu, u sprawne jego przeprowadzenie traktowano jako jedno z ważniejszych Kryteriów oceny umiejętności autora. Owo zróżnicowanie, tak istotne np. w sztukach realistycznych czy psychologicznych, jest jednak prawie z znaczenia w tzw. dramacie poetyckim czy w pewnych postaciach tzw. dramatu filozoficznego, w którym bohaterowie są jakby marionet-

411