418 419 2

cienkim oskórkiem, co zapewnia im elastyczność. U tchawkowców i niektórych. mających tchawki pajęczaków, oskórek ma spiralne zgrubienia (ryc. I52C, D), co zapobiega zgniataniu tcbawek. Podobnie jak phicotchawki. tchawki zaczynają się przetchlinkami. Od przetchlinek odchodzą rurowate pęki wpukleń. najczęściej tworzące coraz bardziej drobne odgałęzienia dochodzące do narządów wewnętrznych (ryc. 152D; nie rozgałęziają się u większości mających tchawki pajęczaków, wijów i pierwogonków). Końcowe części najdrobniejszych tchawek przechodzą w komórki oddechowe (właściwe części oddechowe), bez oskórka. o kształtach gwiaździstych, z porozgałęzianymi kanalikami wewnątrzkomórkowymi. Części tchawek wysłane oskórkiem. są kanałami doprowadzającymi tlen i odprowadzającymi CO_z (zob. też owady). Układ tchawkowy doprowadza bezpośrednio tlen do wszystkich komórek ciała i w przeciwieństwie do omówionych już układów, krew nie pośredniczy w rozprowadzaniu tlenu.

Skrzelotchawki występują u larw owadów żyjących w wodzie. Są to zmodyfikowane tchawki, służące do oddychania w wodzie, tym różnią się od tchawek. że stanowią system zamknięty. Szczegóły budowy zob. owady.

Ryc. 153. Schematy ilustrujące hipotezę tłumaczącą rozwój serca w ewolucji stawonogów. A — serce wieloszczeta, B — sposób powstania serca u skorupiaków, C — owadów; b — naczynie krwionośne boczne, g — grzbietowe, o — ostium, s — serce, z — zatoka okołokrwionośna

Układ krwionośny jest typu otwartego, krew krąży częściowo w układzie naczyń, wylewa się z naczyń do hemocelu i wraca do nich z powrotem. Układ naczyń jest różnie rozwinięty. U prymitywnych stawonogów, niezależnie od tego, że jest otwarty, nawiązuje w budowie do pierścienic. Naczynie grzbietowe jest silniej rozwinięte niż brzuszne i spełnia rolę serca. Serce u pierwotniejszych skorupiaków rozciąga się przez cały tułów i odwłok, a w każdym segmencie ma parę bocznych otworów (ostiów), przez które wchodzi do niego krew. U innych, serce jest silnie zmienione (ryc. 153), jest krótsze, a liczba otworów bocznych jest niewielka, może być ograniczona tylko do jednej pary. Otwory

boczne są zaopatrzone w zastawki, umożliwiają one dostawanie się krwi do wnętrza serca przy jego rozkurczu z zatoki okołosercowej, a zapobiegają jej cofaniu się. Światło zatoki sercowej nie jest częścią celomy, jest częścią hemocelu i jest z nim połączone przez otwarte naczynia lub przez otwory w ścianie zatoki okołosercowej (ryc. 153). Krew, na skutek skurczu serca, płynie do głównego naczynia, określanego jako aorta, wychodzącego z serca ku przodowi ciała, i wpływa do rozgałęzień, zwanych tętnicami, a z nich wylewa się do hemocelu. Z hemocelu dostaje się do zatoki okołosercowej. W układach bardziej skomplikowanych występują naczynia żylne doprowadzające krew z hemocelu do zatoki okołosercowej, ale nie ma u stawonogów naczyń włosowatych. Krew płynie w naczyniu grzbietowym od tyłu ku przodowi, a kierunek przepływu regulują wspomniane zastawki.

Krew stawonogów składa się z części płynnej i amebocytów. U części stawonogów w osoczu rozpuszczone są barwniki oddechowe: hemocyjanina lub hemoglobina (rzadziej). Hemocyjanina nadaje osoczu barwę niebieską, hemoglobina czerwoną.

Układ wydalniczy. U stawonogów występują dwa rodzaje narządów wydal-niczych: metanefrydia i cewki Malpighiego.

Metanefrydia występują u skorupiaków i części szczękoczułkowców. Pod względem morfologicznym są homologiczne do parzystych celomoduktów pierścienic, to jest do kanałów wydalniczych metanefrydiów, nie mają orzęsio-nych lejków. Są to narządy zamknięte od strony jamy ciała, co zapobiega dostawaniu się do ich wnętrza hemolimfy. Składają się z cienkościennego pęcherzyka i kanału wyprowadzającego nie orzęsionego, uchodzącego na zewnątrz ciała otworem. Występują w niewielkiej liczbie par, 1—4. Uchodzą u podstaw czułków i wtedy nazywa się je gruczołami czułkowymi (antenalnymi). u podstaw szczęk — gruczoły szczękowe (skorupowe), albo na biodrach nóg — gruczoły biodrowe (koksalne). Płynne, zbędne produkty przemiany materii przenikają na drodze osmozy przez ściany pęcherzyków do wnętrza gruczołów i poprzez kanały wydostają się na zewnątrz organizmu.

Cewki Malpighiego (nazwa od odkrywcy narządów) funkcjonują u stawonogów . lądowych — części pajęczaków i wszystkich tchawkowców. Są to cewkowate wypuklenia końcowej części jelita środkowego (pajęczaki) albo początkowej jelita tylnego (tchawkowce). Występują w różnej liczbie, od pary do kilkuset par. Produkty przemiany materii drogą osmozy dostają się do ich wnętrza, a stąd do światła jelita tylnego i z odchodami na zewnątrz organizmu.

Układ dokrewny występuje powszechnie. Kieruje metabolizmem, w tym procesami linienia i wzrostu oraz rozrodem. Opiszemy go w odpowiednich rozdziałach omawiających skorupiaki i owady.

Układ rozrodczy. Stawonogi są głównie rozdzielnopłciowe, hermafrody-tyzm jest bardzo rzadki. Dymorfizm płciowy u większości form jest dobrze zaznaczony. Gonady i otwory płciowe rozmieszczone są różnie. Najczęściej zlokalizowane są w odwłoku, rzadziej w tułowiu, głowie czy w odnóżach. Zawsze występuje jednak tylko para gonad i para gonoduktów.

419