460,461

systemie ukształtowała się więc jak gdyby według modelu struktury pri il zodyjnej słowa w połszczyźnie. I choć można powiedzieć, że techniki wersyfikacyjne mają własną logikę rozwojową i własne zasady wewnętrzne, to równocześnie trzeba pamiętać, że są one zawsze osadzone na grunś cie określonego języka narodowego i zawisłe od jego praw. Trudno byłoby tu w wielu wypadkach wskazać wyraźne granice oddzielająca strefy działań prawidłowości zewnętrznych i wewnętrznych.

Życie społeczno-narodowe oddziaływa na kształtowanie się literału* ry nie tylko poprzez ciśnienie systemu ojczystego języka. Zbiorowisku narodowe w całym bogactwie swoich manifestacji, także pozajęzykowych, stanowi podstawę jedności danej kultury, istniejące zaś wewnątrz tego zbiorowiska rozwarstwienie klasowe i grupowe wpływa na zróżnico* wanie przejawów kulturowych. Narodowy i społeczny charakter wszelkiej twórczości kulturalnej, a więc i literackiej — jest zjawiskiem stal\ ui, W dziejach narodu istnieją sytuacje, w których ma on jako całość mnie) I więcej wspólne interesy, np. wówczas, gdy byt narodowy jest zagrożony, ale istnieją też okresy, gdy sprzeczność interesów poszczególnych kin czy grup społecznych wysuwa się na czoło, a konflikt pomiędzy nimi w różnorodnych sferach życia społecznego i kulturalnego, w ideologii! i sztuce — określa charakter całego okresu. W pewnych warunkadij historycznych powstaje więc literatura wyrażająca patriotyczne dążenul całego narodu (pierwiastki klasowe znajdują się wtedy na dalszym pl.iJ nie), w innych znów okolicznościach nie czynniki narodowe, lecz konJ flikty społeczne wyznaczają bieg jej dziejów. Hierarchia tych wyznacz ni«| ków jest historycznie zmienna.

Na przykład podstawową cechą literatury romantycznej w Polsce] było, jak wiadomo, jej silne zaangażowanie w sprawy narodowe. NatoJ miast w okresie wydarzeń rewolucyjnych r. 190S sprzeczności społecznej znajdowały się w tak ostrym stadium, że zdecydowanie różnicowały| charakter wyłaniających się wtedy inicjatyw pisarskich. Podstawowym wyznacznikiem dynamiki przemian literackich była wówczas sytuacja I rewolucyjna, która z jednej strony sprzyjała powstaniu szeregu utworów! aprobujących z punktu widzenia rewolucjonistów wydarzenia wynika-1 jące ze sprzeczności klasowych (np. nowelistyka Andrzeja Struga), z drai 1 giej zaś strony wydała utwory potępiające rewolucyjne wystąpienia pr< > 1 letariatu z punktu widzenia klas broniących społecznego status I (np. powieści z tego okresu Sienkiewicza i Weyssenhoffa).

Czynnik ogólnonarodowy i czynnik zróżnicowań społecznych wobrę 1

|»lr danej zbiorowości narodowej współokreślają proces historycznolite-lm k i jako całość: ich działanie obserwować można nie w poszczególnym Łtworze wyobcowanym z kontekstu literackiego epoki, ale dopiero v w lększym zespole zjawisk literackich, rozpatrywanych w ich wewnętrznym powiązaniu. Poza tym należy pamiętać, że tylko w szczególnych okolił*/ nościach w dziejach narodu i w życiu społecznym występują wyraźnie Mostrzegalne powiązania pomiędzy określonymi wydarzeniami histo-lyi/nymi a zjawiskami literatury pięknej. Twórczość literacka pozostaje li.iioiniast w stałych związkach z obyczajowością, mitami, ideologią, Wierzeniami środowiska, z całą złożoną sferą świadomości społecznej |cj różnorodnych formach; rozwija się w ścisłej zależności od przemian bu budzących w tej dziedzinie, utrwala w sobie doświadczenia kulturalne, mniemania i postawy występujące w obrębie danej społeczności. 'Takie zjawiska, jak ścieranie się różnych ideologii (np. w okresie reformacji), jak przeobrażanie się obyczajowości (np. w Polsce w. XVIII), |ik funkcjonowanie określonych instytucji (np. Kościoła w kulturze Średniowiecznej) — wywierają bardzo duży wpływ na kształtowanie się Ircści i form literackich, na przebieg procesu historycznoliterackiego.

Literaturę jako swoisty rodzaj działalności twórczej bardzo wiele łączy ze zjawiskami światopoglądu i filozofii. W różnych epokach związki Re mogą przybierać różne postacie: czasem odgrywają rolę decydującą, ft czasem mają dla charakterystyki twórczości literackiej danej epoki Włączenie drugorzędne. Na przykład w Polsce okres literacki przypadają-i y na drugą połowę w. XIX przybrał miano pozytywizmu od filozofii, która w owym czasie miała znaczne wpływy w kręgach inteligencji. Twórczość wielu wybitnych pisarzy tej epoki wyrażała bądź expressis perhis, bądź pośrednio założenia owej filozofii. Podobnie ścisły związek filozofii i literatury daje się obserwować w w. XVIII. Zarówno poważne rozprawy na tematy teoriopoznawczc czy socjologiczne, jak i liczne war-lościowc utwory literackie powstawały wówczas na gruncie racjonalizmu, w innych epokach, np. w okresie baroku, trudno byłoby wykazać tak Jednolite podłoże filozoficzne. Nie ma jednak literatury, która znajdowałaby się poza wszelką filozofią.

Spośród poglądów filozoficznych szczególne znaczenie dla procesu lii: toryczno literackiego mają te, które dotyczą zjawisk sztuki, a więc poglądy estetyczne. Estetyka albo wysuwa nowe ideały piękna, albo dokonuje teoretycznego uogólnienia praktyki twórczej artystów. Rola l » g lądów estetycznych i jednego, i drugiego typu jest szczególnie duża

461