474,475

narodowymi (np. w Polsce pod zaborami), z określonymi kicrunl ni rozwoju kulturalnego (np. współczesne upowszechnienie i demi.l.irf tyzacja kultury), z rozwojem samodzielności i bogactwa języka og. >lnnt narodowego (np. w w. XVI i w czasach oświecenia w Polsce), z funl . j. nowaniem pewnych instytucji, np. państwa, Kościoła itd. Wrcs/łt mogą to być zadania związane z samą literaturą, np. z koniecznością po zwyciężenia zakrzepłych schematów gatunkowych, stylistycznych i koili pozycyjnych, ograniczających estetyczne, poznawcze i wychowawcą możliwości dziel literackich, oraz z koniecznością powstania now y. form, odpowiadających nowym treściom ideowym, filozoficznym i poci porządkowanych nowym zasadom estetycznej skuteczności. Wszy.st kr te zjawiska wymieniamy przykładowo. Plistoria literatury dostarcza bal dzo rozmaitych przykładów zadań społecznych i kulturalnych, jakie przei literaturą stawiały poszczególne okresy historyczne. Trzeba przy lyf pamiętać, że zadania owe obok swego charakteru ściśle historyczni yo narodowego, niekiedy wręcz klasowego, mają często sens bardziej unE wersalny, wiążą się z pewnymi szerszymi ideałami cywilizacyjnymi, nul ralnymi i światopoglądowymi.

W epoce odrodzenia literatura wiązała się ściśle z dążeniem cl. wszechstronnej przebudowy świadomości ówczesnego człowieka, dl oswobodzenia go z wierzeń i przesądów narzucanych przez światopogląd irracjonalny. Najwybitniejsi pisarze tych czasów budowali w swytf dziełach nowy, zasadniczo różny od średniowiecznego model człowid nowe, laickie koncepcje moralne, nowy ideał życia. Utwory takich p sarzy jak Petrarca, Rabelais, Kochanowski pozostawały w zdecydowani! opozycji do średniowiecznego obskurantyzmu i scholastycznej teoiogjr Jednocześnie utwory te kształtowały odmienny sposób myślenia, odi/i|: wania zmysłowego piękna świata, uczyły nowego, opartego na zasacl.it* humanistycznych stosunku do życia. 1 chociaż literatura renesansów podejmowała w każdym z krajów swoiste zadania społeczno-kulturalna wynikające z odrębnych warunków życia narodowego, z osiągniętegf oziomu rozwoju historycznego i istniejących tradycji, to równocześ ' wiązała się ona z szerszym kompleksem zadań, wyrastała z podłoża w* runków kultury europejskiej, z jej ówczesnych ideałów i dążeń.

Polska literatura romantyczna była bardzo mocno osadzona w .4,. licznościach walki narodowowyzwoleńczej przeciw zaborcom i podcjJ mowała zadania i problemy ruchu niepodległościowego. Jednocześni! jednak literatura ta w najwybitniejszych utworach podejmowała zadanl.i

dziej uniwersalne, których źródło stanowiły dziewiętnastowieczne liy społeczne w Europie, dążenia ówczesnych ideologii, prądy w filo-Kilii i myśli społecznej, nowe problemy historiozofii i moralistyki. Tfmtura romantyczna wysuwała hasła wolności człowieka, broniła %w jednostki przed presją środowiska społecznego, przeciwstawiała krtość wewnętrznej prawdy i uczuć człowieka prawdom konwencjo-aln.ym i utrwalonym społecznie schematom myślenia, światopoglądu sztuki. W literaturze tej ukształtował się pewien typ bohatera (tzw.

tatera romantycznego), jednostki skłóconej ze światem, walczącej i ideały wolności i indywidualizmu. Bohater romantyczny to postać V znajdująca sobie miejsca w ramach danego układu społecznego, wal-,n a z nim i najczęściej przegrywająca tę walkę. Poprzez tego rodzaju Ifeację bohatera literatura romantyczna odpowiadała niejako na określo-I wezwania epoki, zarówno te, które wynikały ze swoiście polskich '(trunków historycznych, jak i te, których źródłem były ogólne warunki ileczne i ideowe kultury europejskiej w pierwszej połowie dziewiętna-Jcgo stulecia.

Charakter zadań społeczno-kulturalnych jest jednym z najistotniej-lych wyznaczników wewnętrznej jednolitości poszczególnych epok li-tackich. Wiąże się z nim bezpośrednio inny czynnik istotny dla charak-ru okresu literackiego: pewien przyjęty powszechnie pogląd na społeczne cele twórczości literackiej i złączone z nim ściśle określone rozumienie Bołecznej roli pisarza. Obydwa te nierozerwalnie związane ze sobą po-l.idy są elementami zbiorowej świadomości kulturalnej i ulegają zmia->m w przebiegu historycznym. Pewne epoki traktują cele twórczości literackiej bardziej autonomicznie, w innych zaś dominuje pogląd, że |wórczość literacka jest ściśle związana z jakimiś innymi formami k tywności społecznej lub nawet podrzędna względem nich, że powinna Ipclniać rolę służebną (np. wobec religii — w kulturze średniowiecznej). W związku z tym różnie się kształtują koncepcje pisarza jako osoby społecznej. Nie ma na ogół — poza zupełnie marginesowymi — przykładów na to, aby cele twórczości literackiej były w świadomości społecznej rozumiane całkowicie autonomicznie. Swoiste, estetyczne cele literatury lawsze wiążą się z jakimiś celami pozaestetycznymi, co łączy się m.in. z faktem, że dzieło literackie z racji tworzywa językowego ma charakter wielofunkcyjny. Jednakże hierarchia tych funkcji może być bardzo rozmaita w świadomości kulturalnej poszczególnych epok. Każdorazowo występują tu dwie tendencje, mniej lub bardziej uświadamiane i sformu-

475