526 527 2

Sekcja: mechowce — Oribatida Synonim: Cryptostigmata

Roztocze występujące w glebie, w ściółce leśnej, w mchu, w gniazdach ptasich na roślinach. Nie ma wśród nich pasożytów. Odżywiają się martwą substancją organiczną lub grzybniami. Ciało mają pokryte grubym oskórkiem. Narządy gębowe typu gryzącego, okryte nadgębiem. Gnatosoma przykryta przednią częścią idiosomy, osadzona w zagłębieniu, zwanym kamerosomą. Chelicery nożycowate, pedipalpy pięcioczłonowe. Oddychają tchawkami, ale stigmy są niewyraźne lub nie występują (synonim: Cryptostigmata). U większości gatunków na stronie grzbietowej występuje wiele drobnych porów prowadzących do krótkich tchawek.

Nothrus palustris występuje w ściółce leśnej masowo (ok. 1,5 min osobników na 1 m²).

Galumna obiius żywi się odchodami owiec, przenosi tasiemca.

Gromada: kikutnice — Pantopoda

Synonim: Pygnogonida

Diagnoza: szczękoczułkowcc morskie, zbudowane z głowy, tułowia i odwłoka, z 4-6 parami odnóży lokomocyjnych, kikutowatych, dłuższych niż osiowa część ciała.

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Kikutnice są wyłącznie morskie, kosmopolityczne, występują głównie w strefach przybrzeżnych; nieliczne gatunki głębinowe. Żyją na kolonijnych parzyde-łkowcach, na glonach, mszywiołach, głównie w zimnych wodach. Ok. 1000 gatunków. Gromada filogenetycznie stara, kopalne formy znane z dewonu.

MORFOLOGIA FUNKCJONALNA Budowa zewnętrzna

Kikutnice są w większości zwierzętami drobnymi 1-10 mm długimi, u głębinowych ciało jest do 6 cm długie, przy czym odnóża lokomocyjne dochodzą do 75 cm. Nazwę zawdzięczają odnóżom, które są dłuższe niż osiowa część ciała (ryc. 201, fot. 16B, C). Ciało kikutnic jest wąskie, wydłużone, składa się z 3 części: głowy, tułowia i odwłoka.

Głowa jest pierwszym odcinkiem ciała, powstaje z połączenia się 3-4 segmentów zarodkowych. Nazwa „głowa" jest umowna, gdyż odcinek ten odpowiada głowotułowiu innych szczękoczułkowców, osadzone są na nim przysadki gębowe i para zmienionych w funkcji odnóży lokomocyjnych. Przednia część tego odcinka wykształcona jest w ryjek (ryc. 201 A). Narząd ten jest stosunkowo duży, stożkowaty lub cylindryczny, zestawiony ruchomo z resztą głowy. Na szczycie ryjka znajduje się otwór gębowy, otoczony trzema fałdami, w kształcie zębów, zwanymi wargami. Regulują one średnicę otworu

Ryc. 201. Kikutnice. A — Nymphon rubrum, samiec; B — Pygnogonum litarale, samica: c — cheli-

eery, r — ryjek

gębowego i pomagają przy pobieraniu pokarmu. Pierwsza para przysadek gębowych osadzona jest u podstawy ryjka i u większości kikutnic wykształcona jest w formie trójczłonowych szczypiec, jest homologiczna z chelicerami innych szczękoczułkowców. U części gatunków przysadki te są zmarniałe albo zredukowane. Druga para, zwana głaszczkami (palpami), jest drobna albo nie występuje. U tych gatunków, które je mają, służy do przytrzymywania pokarmu, odpowiada więc pedipalpom. Trzecia para wyrostków, osadzona na tylnej części głowy, zwana jest odnóżami jajonośnymi (owigerami), występuje powszechnie u samców, a tylko u nielicznych gatunków także u samic. U samic, jeżeli występuje, służy do oczyszczania ciała, u samców służy do noszenia jaj (ryc. 201 A); samce u kikutnic opiekują się jajami. U gatunków mających głowę zbudowaną z 4 segmentów zarodkowych, za owigerami, występuje 4 para wyrostków, są one podobnie zbudowane jak odnóża lokomocyjne tułowia. Na tyle głowy, na wzgórku, występują 4 oczka.

Tułów zbudowany jest z 3 — 6 wyraźnie zaznaczonych segmentów. Na segmentach występują parami odnóża lokomocyjne, złożone z 8 członów, ostatni zakończony jest pazurem. Kikutnice łażą po zwierzętach kolonijnych i roślinach, niektóre mogą pływać.

Odwłok jest drobny, krótki, stożkowaty. U części gatunków wykazuje ślady segmentacji, u reszty jest jednolity. Nie ma wyrostków, ani odnóży. Na jego końcu otwór odbytowy.

Budowa wewnętrzna

Pokrycie ciała. Ściana ciała jest podobnie zbudowana jak u pajęczaków.

Układ nerwowy wykazuje podobną budowę jak u reszty szczękoczułkowców. Mózg jest dwudzielny, zbudowany z proto- i tritocerebrum, występuje w głowie, pod wzgórkiem ocznym. Unerwia ryjek, oczy i chelicery. Łączy się konektywami ze zwojem podprzełykowym, od którego odchodzą nerwy do

527