548 549 2

N a d r z ą d: Anamorpha

Z jaj wylęgają się larwy z niepełną liczbą segmentów tułowia, dalszy rozwój jest anamorficzny. Ok. 1 100 gatunków (w Polsce ok. 31). Nadrząd dzieli się na dwa rzędy, w zależności od wykształcenia przetchlinek.

Rząd: drewniakokształtne — Lithobiomorpha

Pareczniki kosmopolityczne, mające parzyste przetchlinki, występujące na bokach segmentów tułowia. Tergity zróżnicowane na duże i małe (ryc. 205C). Na tułowiu 15 par odnóży.

Drewniak widełkowiep —_fLiihobius forficatus. (fot. 17A) występuje w Polsce. Drapieżny^ szybki, zwinny.

Rząd: przetarcznikokształtne — Scutigeromorpha

Pareczniki głównie subtropikalne i tropikalne, mające nieparzyste przetchlinki, występujące pośrodku tergitów. Duże oczy złożone. Szczególnie długie czułki i odnóża (15 par).

— Scuiigera coleoptratą jest pospolita w południowej Europie (ryc. 205D); przebywa także w domach, gdzie poluje na owady.

Gromada: owady — Insecta

Synonim: sześcionogie — Hexapoda

Diagnoza: tchawkowce o ciele zróżnicowanym na 3 tagmy: głowę, z parą czułków i trzema parami przysadek gębowych: tułów, z trzema parami odnóży lokomocyjnych i na odwłok bez odnóży lokomocyjnych.

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Owady są typowymi stawonogami lądowymi. Dotychczas poznano ok. miliona gatunków, czyli stanowią one prawie 75% wszystkich gatunków zwierząt wvstępujących na Ziemi. Mniej licznie występują w środowiskach wodnych (w morzach kilka gatunków, w wodach słodkich ok. 100 000, przy czym szczególnie dotyczy to larw), do środowiska wodnego przystosowały się wtórnie. Na lądzie osiągnęły niewątpliwie sukces ewolucyjny, są szeroko rozprzestrzenione, występują we wszystkich biotopach. Na szczytach wysokich gór, na obu strefach podbiegunowych, w najgłębszych jaskiniach i w niektórych gorących źródłach. Największa liczba gatunków cechuje strefy ciepłe. Szerokie rozprzestrzenienie umożliwiają im rozmaite przystosowania biologiczne. Postacie rozwojowe i dojrzale mogą zapadać w stan diapauzy i przetrwać niekorzystne warunki. Cechuje je duża rozrodczość. Populacje występują w milionach lub miliardach osobników. Jedzą niemal wszystko co organiczne, od suchego

drewna do krwi. Niektóre owady mogą się żywić skrajnie ubogim jakościowo pokarmem, jak osad w beczkach po winie, składający się prawie wyłącznie z kwaśnego winianu potasu. Ich niewielkie rozmiary pozwalają im żyć i rozmnażać się w skrajnie małych siedliskach, jak np. nasiono. Postacie dojrzałe żyją różnie długo: jętki jeden dzień, królowe pszczół do 10 lat, termity do 50. Odgrywają ogromną rolę w przyrodzie. Związki, jakie łączą owady z innymi organizmami, roślinnymi i zwierzęcymi, są wielorakie, najczęściej ścisłe, a ich wpływ na równowagę w biocenozach jest zawsze istotny. Niemałą rolę odgrywają także owady w życiu człowieka, w jego zdrowiu i gospodarce, jako pasożyty, przenosiciele wielu chorób, jako formy pożyteczne i szkodniki.

MORFOLOGIA FUNKCJONALNA Budowa zewnętrzna

Zróżnicowanie wielkości ciała owadów jest duże: większość owadów jest drobna, część mikroskopijna, największe są motyle (rozpiętość skrzydeł do 28 cm) i chrząszcze (ciało do 20 cm długie).

Owady są łatwe do rozpoznania. Ciało mają wyraźnie podzielone morfologicznie i funkcjonalnie na trzy tagmy: głowę, tułów i odwłok.

Głowa nie wykazuje segmentacji u postaci dojrzałych. Po stronie dolnej głowy występuje otwór gębowy, w otoczeniu 3 par przysadek gębowych. W rozwoju zarodkowym głowa powstaje z 6 segmentów:

1)    akronu (segmentu ocznego, protocerebralnego), wyposażonego w oczy złożone lub oczy złożone i oczy proste (u gatunków wyspecjalizowanych mogą nie występować);

2)    segmentu czułkowego (antenalnego, deutocerebralnego) z parą czułków (u gatunków wyspecjalizowanych mogą nie występować);

3)    segmentu wstawkowego (interkalarnego, tritocerebralnego) bez przysadek;

4)    segmentu żuwaczkowego, z parą nieczłonowanych jednogałęziowych żuwaczek (wyjątek p. przerzutki);

5)    segmentu I pary szczęk, z członowanymi szczękami I pary;

6)    segmentu II pary szczęk, z członowanymi szczękami II pary, u wszystkich gatunków zrośniętymi częściami podstawowymi w wargę dolną.

Tułów u wszystkich owadów jest zbudowany z 3 segmentów, z których każdy jest zaopatrzony w parę odnóży lokomocyjnych (synonim: sześcionogie). Odnóża lokomocyjne są skrajnie wyspecjalizowane u poszczególnych grup, ale u wszystkich mają ten sam zasadniczy plan budowy (zob. owady skrzydlate). U owadów skrzydlatych na drugim i na trzecim segmencie, albo tylko na drugim, występują parzyste skrzydła. Odwłok zawsze jest pozbawiony odnóży lokomocyjnych. U owadów pierwotnie bezskrzydłych buduje go 6, 10, II, 12 segmentów, a u owadów skrzydlatych — 12 (wyjątki od tej liczby są nieliczne). Na określonych segmentach odwłoka mogą występować wyspecjalizowane narządy, homologiczne lub niehomologiczne z odnóżami: przedpłciowe i płcio-

549