556 557 2

widłogonki — Diplura, szczeciogonki — Thysanura, albo 6 rzędów, rozdzielając szczeciogonki na dwa rzędy: przerzut ki — Microcoryphia, rybi ki — Zygentoma.

Wielu entomologów kwestionuje ten podział, twierdząc, że podgromada owady bezskrzydłe jest jednostką sztuczną, obejmuje grupy, które rozwijały się w niezależnych od siebie liniach, od różnych praprzodków i rozdziela owady na 6 podgromad. Kategorie: owady pierwotnie bezskrzydłe i owady skrzydlate traktuje jako działy. Przy podziale na 6 podgromad, bierze się pod uwagę brak lub posiadanie skrzydeł, organizację morfologiczną tagm i odnóży. W tym podręczniku przyjęto podział na działy i na 6 podgromad.

Dział: owady pierwotnie bezskrzydłe — Apterygogenea

Synonimy: owady bezskrzydłe — Apterygota, owady rozwijające się bez przeobrażenia — Ametabola

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Owady pierwotnie bezskrzydłe prowadzą podobny tryb życia jak wije i są podobnie jak one formami pierwotnie lądowymi. Żyją na lądzie w siedliskach wilgotnych, tylko nieliczne skoczogonki występują na powierzchni wód i w wodzie. Żyją głównie w glebie, pod opadłymi liśćmi, na roślinach, pod korą obumarłych drzew, w ściółce leśnej, pod kamieniami. Są szeroko rozprzestrzenione, ale najliczniej występują w strefach ciepłych, część jest synantropijna. Poznano ok. 7000 gatunków. Żywią się głównie pokarmem roślinnym, grzybami. glonami, porostami. Ich znaczenie ekologiczne jest słabo poznane. Niektóre gatunki występują w liczebnych populacjach, inne reprezentowane są przez pojedyncze osobniki.

MORFOLOGIA FUNKCJONALNA

Owady bezskrzydłe są przeważnie formami drobnymi. Tylko tropikalne widłogonki dochodzą do 5 cm, a rybi ki do 2 cm długości. Poszczególne ich grupy wykazują spore różnice pod względem morfologicznym. Łączą je cztery główne cechy: a) pierwotny brak skrzydeł; b) ogólnie prymitywniejsza organizacja morfologiczna, w porównaniu z owadami skrzydlatymi; c) posiadanie przydatków odwłokowych homologicznych z odnóżami (przedgenitalnych) i d) ameta-bolia.

Brak skrzydeł, jak wykazują badania paleontologiczne, jest cechą pierwotną w tym dziale. Do cech pierwotnych należy także zaliczyć posiadanie zmienionych odnóży na odwłoku; występują u przedstawicieli lego działu woreczki

_wypuklane i styli, porównywalne z podobnymi strukturami u wijów. Pierwotnymi cechami są także rozwój bez przeobrażenia i linienie prze/ całe życie.

Gonady są w tej grupie parzyste, gonopory nieparzyste i zlokalizowane na końcu odwłoka. Rozwój pozazarodkowy jest epimorficzny, albo anamorficzny (tylko pierwogonki, por. też wije).

SYSTEMATYKA

Owady bezskrzydłe obejmują 5 podgromad, które wyróżnia się głównie na podstawie morfologii odnóży i przydatków odwłokowych. Podgromady często rozdziela się w poddziały, stosując różne kryteria. Najczęściej stosowanym kryterium jest rozdzielanie na dwa poddziały, w zależności od rodzaju osadzenia narządów gębowych na stronie brzusznej głowy. Należy jeszcze dodać, że niektórzy systematycy postulują przeniesienie pierwszej podgromady: Myrien-t omul ci do wijów, ponieważ nawiązuje do nich niektórymi cechami (anamor-foza, budowa tchawek, szczątkowe odnóża na odwłoku: p. niżej). Co nie jest słuszne, gdyż są to stawonogi typowo trójtagmowe i sześcionogie.

Poddział: skrytoszczękie — Entognatha

Synonim: Enlotropha

Przedstawiciele tego poddziału mają narządy gębowe ukryte w zagłębieniu na głowie po jej stronie brzusznej i przykryte wargą górną. Skrytoszczękie mają przydatki odwłokowe przedpłciowe, natomiast nie mają przydatków odwłokowych płciowych (narządów kopulacyjnych). Do poddziału zaliczane są trzy podgromady owadów bezskrzydłych, wyróżniane głównie na podstawie wykształcenia odnóży i przydatków odwłokowych.

Podgromada: Myrientomata

Diagnoza: owady bezskrzydłe bez czułków, z pierwszą parą odnóży tułowia wykształconą w narządy dotykowe.

CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Podgromada obejmuje owady bezskrzydłe, których rozwój cechuje anamor-foza, czym nawiązują do wijów. Zalicza się do niej tylko jeden rząd.

Rząd: pierwogonki — Protura

Pierwogonki żyją w glebie, ściółce leśnej, pod kamieniami i pod korą starych drzew. Ok. 500 gatunków (w Polsce ok. 60). Prowadzą ukryty tryb życia, szybko biegają. Odżywiają się sokami roślin.

557