Image017

190 PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNĄ

ta życia (albo systemu), który wpływa na warunki emancypacji osobowej i zbiorowej. Jej funkcja emancypacyjna“est więc realizowana w tych dwu wymiarach - jednostkowym i wspólnotowym. Mimo że obydwa wymiary są komplementarne, każdy z nich zawiera w sobie specyficzny potencjał emancypacyjny.

Emancypacyjna moc szkoły wobec podmiotów ją tworzących wymaga spełnienia następujących warunków:

1.    Istnienie wspólnej wizji szkoły jako ośrodka rozwoju racjonalnego, krytycznego myślenia i działania. W tej wizji ważne miejsce zajmuje stosunek do biurokratycznych zasad i zewnętrznego sterowania. W badanych gimnazjach świadome przekraczanie tradycji i zastanego porządku w poszczególnych wymiarach i planach życia, mimo naturalnej możliwości zmiany - nowy szczebel kształcenia w polskim systemie oświatowym -jest zjawiskiem marginalnym¹. Znacznie częściej ma miejsce konformistyczne dostosowanie. Wspólną wizją tych szkół jest tradycyjne funkcjonowanie nastawione na podtrzymywanie systemu.

2.    Otwarte komunikowanie idei i emocji na wszystkich poziomach interakcji, zarówno formalnych, jak i nieformalnych. Obejmuje stawianie problemów i rozwiązywanie ich w interakcjach z innymi ludźmi i grupami. Mieści się w nim także komunikowanie oporu i sprzeciwu oraz własnych projektów zmiany.

3.    Świadome uczestniczenie w życiu instytucji i w jej inicjatywach kierowanych na zewnątrz. O trudności w spełnieniu tego warunku decydują zasady organizacji pracy szkoły, w których interes ekonomiczny dominuje nad humanistycznym i społecznym. Wyraża się to między innymi w podtrzymywaniu tradycyjnego różni

cowania uczestników szkolnej edukad' a nawet pojawianie się nowych przej* wów dyskryminacji (na przykład w gj_m. nazjach gminnych podział na klasy „miejscowe” i „dojeżdżające”). Kolejność prezentacji tych warunków nie świadczy o ich randze w wypełnianiu emancypacyjnej funkcji szkoły wobec jej podmiotów. Wszystkie trzy muszą być speł-nione równocześnie. Pierwsze doświadczenia w uczestniczeniu w demokratycznym ladzie społecznym mają swoje źródła w pracy sa-morządów uczniowskich. Jest to naturalna okazja do świadomego doświadczania specyfiki kontekstu oraz własnego potencjału w konstruowaniu (podtrzymywaniu albo zmianie) świata życia. Warunkiem uczestniczenia jest rozumienie i porozumienie. Rozumienie dotyczy tego, co i dlaczego dzieje się w osobie i w otoczeniu. Porozumienie zaś odnosi się do działania komunikacyjnego, które służy tradycji i odnawianiu wiedzy kulturowej oraz koordynowaniu działań w celu integracji społecznej i wytwarzania solidarności². W codziennym szkolnym doświadczeniu ucznia naturalną okazją do uczestniczenia jest funkcjonowanie samorządu uczniowskiego.

Świadomy i systematyczny udział w działaniach w bezpośrednim układzie odniesienia społecznego jest źródłem podmiotowych kompetencji. Bierność i marginalizacja utrwalają osobiste przeświadczenie o podziale świata społecznego na My i Oni. Przenosi się to na inne (pozaszkolne) sfery życia. Zaangażowanie w codzienne zdarzenia umożliwia lokalizowanie siebie i swych ekspresji w przestrzeniach społecznych oraz odnajdowywanie ich w konkretnym kontekście czasowym, którego specyfika jest zrozumiała dla uczestniczących osób³. Sprzyjają także kształtowaniu kompetencji emancypacyjnych (zarówno komunikacyjnych, jak i in-jjrumentalnych) ze względu na konieczność porozumiewania się i koordynowania działań zbiorowych. Ponadto - pisze J. Haber-njas - uczestniczenie kształtuje i rozwija sa-„jorozumienie poprzez obiektywizowanie jwojej przynależności do danej grupy⁴.

W świetle teorii komunikacji szkolne wychowanie do demokratycznego uczestniczenia odbywa się w dwu wymiarach: osobowym i wspólnotowym. W wymiarze osobowym proces ten obejmuje kształtowanie lożsamości indywidualnej. Odbywa się to poprzez rozpoznawanie i samodzielne zmienianie sekwencji własnych działań składających się na biografię, w której można wyodrębnić pola i zakresy podmiotowych wyborów, mocy sprawczej oraz odpowiedzialności. W wymiarze wspólnotowym interakcje społeczne pozwalają rozpoznawać i aktualizować swój udział w konstruowaniu historii zbiorowości i jej tożsamości.

Skala i zakres uczniowskiego uczestniczenia w życiu szkoły i klasy są przedmiotem zainteresowania wielu koncepcji pedagogicznych. Niekwestionowane są związki demokratycznego uczestniczenia w najbliższych

Koncepcja nauczyciela

Integralną częścią koncepcji edukacyjnych są założenia i projekty dotyczące nauczyciela. O powodzeniu i dynamice rozwoju każdego z nurtów pedagogicznych decydują ich realizatorzy - organizatorzy sytuacji i procesów kształcenia oraz wychowania. Żadna idea nie może być zrealizowana, dopóki jej sens nie jest podzielany przez tych, którzy ją wdrażają. Ich zaangażowanie w pracę, uwarunkowane rozumieniem przestanek i podzielaniem kluczowych idei jest podstawą funkcjonowania koncepcji w codziennej praktyce oświatowej. Podnoszenie kręgach społecznego odniesienia z zaangażowaniem w sprawy i wydarzenia dziejące się w szerszym kontekście. W pedagogice emancypacyjnej idea włączania uczących się do demokratycznego uczestniczenia we wspólnocie szkolnej i w środowisku poza nią jest realizowana na wszystkich poziomach organizacji edukacji - od powszechnych szkół publicznych po uniwersytety (np. PARAPET)⁵.

Emancypacyjna funkcja szkoły wyraża się także w wyzwalaniu z uzależnienia i uciemiężenia mieszkańców środowiska, w którym działa. Wypełnianie tej funkcji jest możliwe w wyniku usamorządowienia oświaty. Szkoła jest bowiem integralnym elementem lokalnej wspólnoty. W polskiej szkole ta sytuacja jest unormowana ustawowo (Ustawa

0    Samorządzie), ale nie oznacza to rzeczywistego uznania szkoły za czynnik emancypacji, awansu społecznego, ekonomicznego

1    politycznego mieszkańców środowiska. Odnosi się to zwłaszcza do szkół w małych wspólnotach, które są zamykane z pobudek ekonomicznych, z pogwałceniem zasad życia społecznego, co pogłębia marginalizację mieszkańców tych wspólnot.

jakości kształcenia i wychowania wiąże się z ustawicznym doskonaleniem się nauczyciela. To właśnie jemu przypisywana jest centralna rola w procesie rozwoju osoby i zmiany społecznej.

Porządek rozważań nad koncepcją nauczyciela organizują następujące pytania:

„[...] jaki rodzaj procesu nauczania może wspomóc uczniów/studentów w dawaniu z siebie wszystkiego. Wielu nauczycieli chce, by klasa była wspólnotą uczących się, inspirującą uczniów, których twórczość i krytyczne siły są w większości nietknięte. Demokratyczne spo-

1

   M. Czerepaniak-Walczak, Świadomość podmiotów edukacji gimnazjalnej, Szczecin: Hogben 2002.

2

   J. Habermas, Teoria działania komunikacyjnego, przel. A. M. Kaniowski, Warszawa: Wyd. Nauk. PWN 2002, t. 2, s. 243.

3

   Ibidem, s. 240.

4

■' Ibidem, s. 241.

5

' Action Research in Pracńce, red. B. Atweh, S. Kemmis, P. Wekls, London - New York: Routledge 1998.