Image024

204 PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNA

ty jej funkcjonowania i struktury, które decydują o dostosowaniu albo o zmianie norm i wzorów. Przyjmottanie/odrzucanie w relacjach rodzinnych odnosi się do wszystkich warstw życia podmiotu. Rodzina ma szanse być pierwszym i najbardziej wielowymiarowym środowiskiem emancypacji. Poprzez kształtowanie krytycznej świadomości i tworzenie warunków bazowania na niej w rodzinie powstają warunki kształtowania podmiotowej perspektywy wobec takich zjawisk, jak:

1.    Wartościowanie rodziny i małżeństwa jako stylu współżycia społecznego i realizacji potrzeb;

2.    Wzory pełnienia ról rodzinnych; odnosi się to zarówno do ról płci, jak i tych, które wynikają ze struktury rodziny; rodziny zrekonstruowane dostarczają nowych norm i wzorów relacji; o odporności społecznej na zmiany w zakresie struktury rodziny świadczy język - nazewnictwo ról powinowactwa wynikających z rozszerzenia ich spektrum;

3. Zakres praw i swobód poszczególnych członków rodziny, w tym zwłaszcza dzieci i osób starszych (dziadków).

Odrębnym polem refleksji nad rodziną jako miejscem gromadzenia i weryfikowania doświadczeń w emancypowaniu się jest zaangażowanie członków rodziny w poszczególne sfery życia: kulturalne, społeczne, gospodarcze, polityczne oraz umożliwianie nabywania kompetencji emancypacyjnych w tych sferach. W tym kontekście można mówić o emancypacji w rodzinie i od rodziny. Emancypacja w rodzinie wyraża się w przemianach sposobów funkcjonowania przez członków rodziny w rolach zawodowych, politycznych, uczestniczenia w kulturze, świętowania i tym podobnych. Emancypowanie się od rodziny polega na usamodzielnieniu się finansowym oraz na zdolności do samodzielnego prowadzenia gospodarstwa domowego.

Prawa człowieka i prawa dziecka w perspektywie pedagogiki emancypacyjnej

Wyodrębnianie pól emancypaqi można prowadzić z zastosowaniem wielu kryteriów. Przyjęcie tezy o emancypacji jako przejawie podmiotowego korzystania z osiągniętych praw i przestrzeni wolności sprawia, że za kryterium porządkowania obszaru myślenia i działania wolnego od opresji i ograniczeń można uznać kategorie praw człowieka.

Prawa człowieka we współczesnym rozumieniu są, podobnie jak emancypacja, produktem oświecenia. Te dwie idee są komplementarne i synergiczne - trudno byłoby urzeczywistniać prawa człowieka i podstawowe wolności bez odwołania do krytycznej świadomości i racjonalności, a jednocześnie trudno byłoby zdefiniować cele ofen-sywności człowieka. Za cel ofensywy ludzkiej uznano wartości, które gwarantują ludzką godność: wolność, równość, braterstwo. To one stały się czynnikiem wyzwalającym emancypacyjny potencjał osób i grup. Określiły kierunek ofensywy i podmiotowego uczestniczenia w świecie życia, a jednocześnie aktywizmu nakierowanego na formułowanie i osiąganie praw wyższych generacji. Ich przedmiot wyznacza wciąż nowe obszary wolności i nowe drogi emancypo-wania się.

Włączenie praw człowieka w obszar refleksji i praktyki pedagogiki emancypacyjnej jest dalekie od sentymentalnego postulatu równouprawnienia i naiwnego myślenia

0    relacjach wolności i sprawiedliwości społecznej. Jest wyrazem rzeczywistego dostrzegania i krytycznego rozumienia ich wzajemnych relacji. Wynika nie tylko z faktu, iż są one zarówno środkiem, jak i ośrodkiem kształtowania oraz wykorzystywania potencjału emancypacyjnego, ale także ze względu na rolę tego potencjału w ich implementacji na poziomie jednostkowym i zbiorowym. Od kondycji kompetencji emancypacyjnych zależy powszechność i adekwatność funkcjonowania praw w życiu codziennym osób i społeczeństwa obywatelskiego, zaś od poziomu kondyq'i poszanowania zasad demokratycznych zależą kompetencje emancypacyjne. Należy podkreślić ścisły związek między osobistym uczestniczeniem w stanowieniu prawa

1    reguł życia zbiorowego a zaangażowaniem w proces emancypacji. Dlatego też przedstawiam prawa człowieka jako przedmiot namysłu, projektowania i kryterium oceniania praktyki emancypacji poprzez edukację. W polu analiz znajdują się prawa człowieka uporządkowane w trzy generacje: polityczne i obywatelskie, ekonomiczne, społeczne i kulturalne oraz solidarności ogólnoludzkiej. Kolejnym wątkiem tych analiz są prawa dziecka i ich rozwojowy potencjał emancypacyjny oraz ich włączenie do praktyki wychowawczej. Zaprezentowane przykłady mają charakter wyłącznie ilustracyjny i nie są instrukcjami ani wzorami do bezwzględnego wykorzystania.

Idea praw człowieka stanowi kluczowy element oświeceniowego projektu człowieka i społeczeństwa. W odróżnieniu od praw kodeksowych, ich istota zawiera się w tym, że:

1. Są to reguły i uprawnienia społecznego funkqonowania człowieka, których nosicielem jest każda osoba;

2.    Gdy czyjeś prawa są gwałcone albo ktoś uważa, że są naruszone, musi istnieć możliwość ustalenia, kto jest tego sprawcą;

3.    Beneficjenci tych praw muszą być świadomi, że je mają.

W tym właśnie odzwierciedla się ich podmiotowy charakter, zarówno na poziomie stanowienia, jak i korzystania. Spiralność jako specyficzna cecha procesu emancypacji powoduje stopniowe poszerzanie podmiotowej przestrzeni wolności oraz zakresu praw osoby i zbiorowości. Wchodzenie na kolejne zwoje spirali praw jest możliwe wówczas, gdy osoba zna prawa człowieka oraz adekwatnie je rozumie i interpretuje. Wątek rozumienia i interpretowania praw jest najczęściej przywoływanym argumentem w rozmowach (a może raczej w sporach) dotyczących realizacji idei równouprawnienia i sprawiedliwości, które są elementarnymi składowymi praktyki rzeczywistej demokratyzacji życia.

Zrównanie w prawach może dotyczyć poszczególnych osób (jest to przedmiot koncepcji indywidualistycznych) albo zbiorowości (komunitaryzm). W pierwszym przypadku podkreśla się prawa człowieka jako osoby, ich niezbywalność, nieprzechodniość i zwykle ukazuje dziedziny życia, w których prawa te obowiązują. W drugim akcent kładzie się na prawa grup szczególnych ze względu na wybrane właściwości, na przykład wiek, płeć czy przynależność etniczna lub religijna.

Do praktyki edukacyjnej z trudem przebijają się prawa człowieka i prawa dziecka, a zwłaszcza te, które dotyczą wolności słowa, sumienia i wyznania, w tym także - wywołane przez Norwida - prawo do milczenia. Wciąż wysoką rangę w interakcjach dorastających z dorosłymi zajmuje mądrość ludowa: „Dzieci i ryby głosu nie mają"’, a jednocześnie brak odpowiedzi na pytanie stawiane przez dorosłego wywołuje karę. Zagadnienie to nabrzmiewa na gruncie emancypacyjnej teorii edukaqi, w której