Image002

62

PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNA

jako „pojęcie abstrakcyjne, nie dające się zoperacjonalizować”²⁰. Stanowisko Karla Mollenhauera, sformułowane w pierwszych latach wprowadzenia pojęcia emancypacja do nauk o wychowaniu, zostało rozwinięte i uszczegółowione. Przykładem może być użycie tego terminu w znaczeniu: cel naczelny poddawany uszczegółowieniu²¹. Operacjonalizacja celu jest związana z przyjęciem wartości emancypacyjnych, które nie podlegają uszczegółowieniu w taki sam sposób, jak wartości utylitarne (orientacja aksjologiczna), oraz z uznaniem ich racjonalności emancypacyjnej za cel naczelny.

■    Postawa wobec życia, nastawienie wobec stylu życia. To znaczenie jest związane z praktycznym efektem otwarcia na inność oraz z gotowością do samodzielnego poszukiwania i odkrywania tożsamości (indywidualnej albo zbiorowej). Wyraża się to w transformacji wpływów zewnętrznych według indywidualnego systemu wartości. Jest to zatem swoista właściwość podmiotu²².

■    Stan świadomości, poczucie możliwości reagowania wbrew powszechnie uznanym normom. Taka interpretacja związana jest z poszukiwaniem warunków wyzwolenia i przeżywania wolności. Wolność w tym sposobie pojmowania emancypacji rozumiana jest jako prawo wychowanka do samookreślania się, a nie tylko swobody w doborze środków i metod osiągania kulturowo i społecznie ustanawianych celów. Są to więc obserwo-walne zachowania i reakcje emocjonalne wobec zależności. Zachowania te wyrażają się w świadomym sprzeciwie wobec ograniczeń wolności i podejmowaniu konkretnych decyzji dotyczących własnej osoby albo grupy, z poszanowaniem powszechnie uznanych środków i form.

■    Swoiste przystosowanie do praw i ustaw zrozumiałych dla człowieka, możliwych do zinterpretowania i zaakceptowania przez niego. Jest to jedno z częściej występujących znaczeń. Łatwość przyjęcia go może wynikać z faktu jego dużej zbieżności z tradycyjnym myśleniem o wychowaniu jako o procesie rozwijania osobowości według uznanych, zewnętrznie ustalonych wartości. Konsekwencją tego jest deklarowanie bycia wychowawcą-emancypato-rem, a w rezultacie uwalnianie wychowanka od obowiązku rozumienia siebie i zmieniania otoczenia na rzecz uczenia go roli człowieka wolnego.

■    Źródło i/lub przejaw zaniku tradycyjnych wartości i cnót. W tym znaczeniu „emancypacja jest uwalnianiem się od zobowiązań, zewnętrznej dominacji, tradycji i autorytetu” prowadzącym do „nie-powściągania namiętności, samowładzy i egoizmu”²³. Ruch ten, wraz ze wzrostem swobód jednostkowych, prowadzi do zniszczenia lub osłabienia życia zbiorowego.

■    Dążenie do zwiększenia wolności zewnętrznej, do uwalniania się od nadmiernej (w osobistym przekonaniu) kontroli i ograniczeń. Przejawia się to w gotowości do przekraczania wyznaczonych formalnie - albo przez obyczaj - granic zachowania. Takie podejście można dostrzec w operacjonalizacji pojęcia emancypacja na potrzeby prowadzonych badań empirycznych. Należy podkreślić, że w tym nastawieniu empiryczno-anality-cznym uwidocznione jest oddzielenie norm od faktów. Przedmiotem badania jest częstość występowania wskaźników

^:0 K. Mollenhauer, Erziehung und Emanzipation.

^:i R. Kwaśnica, Dwie racjonalności: od filozofii sensu ku pedagogice ogólnej, Wrocław: IKN 1987, s. 105. ^:: W. Lempert, Leistungsprinzip und Emanzipation, Frankfurt: Suhrkamp 1975.

W. Brezinka, op. cit., s. 51.

GENEZA pedagogiki emancypacyjnej

63

wyłonionych w procesie operacjonaliza-cji (skala i zakres zjawiska), a ich normatywne wartościowanie następuje dopiero na etapie wyjaśniania badanych zjawisk.

■    Szczególny typ ekspansji, pozwalający wyjść poza dotychczasowe granice swobody. Odnosi się to do wszystkich podmiotów społecznych (i podmiotów edukacji). Takie rozumienie emancypacji związane jest z koncepcją człowieka wielowymiarowego, podejmującego wysiłek transgresji poprzez innowację i twórczość.

■    Fakt pedagogiczny, stwarzający możliwość realizacji tłumionych dotychczas potrzeb. W takim pojmowaniu emancypacji uwidocznione jest podejście do interakcji wychowawczych sprzyjających osiąganiu wartości emancypacyjnych. Takiemu pojmowaniu emancypaqi towarzyszy wskazywanie metod, środków i zasad organizowania sytuacji edukacyjnych umożliwiających uwalnianie się podmiotu od zależności, usamodzielnianie się, samorefleksję oraz gotowość do ponoszenia odpowiedzialności za własny rozwój i kondycję otoczenia. Takie podejście widoczne jest także w badaniach nad kondycją kompetencji emancypacyjnych podmiotów edukacji oraz zaawansowaniem procesów emancypowania się.

■    Funkcja instytucji edukacyjnych. Takie rozumienie omawianego terminu widoczne jest w pracach projektowych i badawczych z zakresu pedagogiki szkoły.

Funkcja emancypacyjna instytuqi edukacyjnej wyraża się w przygotowaniu uczniów/wychowanków do ustawicznej pracy nad sobą prowadzącej do przekraczania narzuconych ograniczeń i do świadomego uczestniczenia w zmienianiu rzeczywistości²⁴.

Ten przegląd sposobów pojmowania emancypacji nie stanowi zamkniętej listy. Nie wyczerpuje także możliwości definiowania tego pojęcia w pracach z zakresu pedagogiki. Przedstawione znaczenia są tak dobrane, by można było dostrzec zarówno emancypację negatywną (to znaczy uwalnianie się od...), jak i pozytywsą (osiąganie nowych praw i pól wolności), a jednocześnie by widoczne było jej negatywne (jest przyczyną zła) i pozytywne wartościowanie (jest źródłem pozytywnych stanów, korzystnych dla jednostki i społeczeństwa ).

Powyższa lista świadczy o tym, że emancypacja może być zjawiskiem obserwowal-nym, zachowaniami werbalnymi i motorycz-nymi (mówić i robić). Może być także szczególnym stanem świadomości generującym te zachowania, pojedynczym działaniem albo sekwencją działań, procesem społecznego uczenia się. W każdym z tych znaczeń ukazane jest świadome i osobiste reagowanie na własną sytuaqę nacechowaną opresją i zniewoleniem. Dodać należy, że nie wszystkie z wymienionych znaczeń są adekwatne w odniesieniu do pedagogiki emancypacyjnej.

Relacje edukacji i emancypacji

Łączenie edukacji i emancypacji na poziomie teorii i praktyki rozwoju osoby oraz zmiany społecznej może nasuwać spostrzeżenie o swoistym oksymoronie - łączeniu sprzeczności. Edukacja w tradycyjnym (i potocznym) rozumieniu jest procesem wdrażania do odtwarzania uznanych wzorów¹ (myślenia i działania). Przypisywane jest jej prawo bycia tym, co zmienia świat i ludzi. Jest obciążona pojmowaniem jej jako procesu

Z. Kwieciński, Edukacja jako wartość udcyskiwana wspólnie. ..Edukacja" 1991. nr 1.