Image011

150 PEDAGOGIKA EMANCYPACYJNA

nie jest spełniony, dyskurs normatywny nosi znamiona utopii albo jest nieuzasadniony;

3. Krytyka musi być wewnętrzna, wówczas ma szansę angażować i budzić refleksję;

4. Konieczne jest współwystępowanie obiektywnych potrzeb i podmiotowych możliwości;

5. Tworzone prawa muszą być takie, by możliwe były zmiany jakościowe¹.

Rozumienie własnej sytuacji, własnego położenia w mikro- i makroświecie umożliwia wyłanianie się motywów osiągania uznawanych wartości. W rezultacie możliwe staje się prowadzenie refleksyjnej krytyki, której przedmiotem są fakty i zjawiska bezpośrednio związane z położeniem podmiotu i z nim samym. Dopiero wówczas możliwe jest formułowanie praw, z których korzystanie pozwoli poszerzać podmiotowe pola wolności i zmieniać położenie podmiotu.

Etapy procesu emancypacji

Opisywanie procesu emancypacji natrafia na wiele przeszkód. Tkwią one zarówno w jego istocie, to znaczy w jego podmiotowym wymiarze procesu i kontekstu, w którym przebiega, jak i w braku wyników systematycznych badań nad jego strukturą. Jest to widoczne zwłaszcza w procesie emancypacji poprzez edukację. Pogłębia je utrwalone wielowiekową tradycją pojmowanie procesu edukacji. Od kiedy został on powierzony wyspecjalizowanym instytucjom i przebiega w ściśle wyznaczonym czasie, zarówno jednostkowym (wiek), jak i zbiorowym (pory dnia i roku), niemal powszechnie jest traktowany jako zbiór sytuacji, w których uczniowie „ćwiczeni są w zapamiętywaniu faktów, zasad i definicji w celu udzielania podczas egzaminów krótkich odpowiedzi na pytania stawiane przez nauczyciela znającego odpowiedzi”².

W takie pojmowanie edukacji nie da się w prosty sposób wpisać sytuacji, które mogą sprzyjać ujawnieniu potencjału emancypacyjnego i stać się źródłem rozwijania kompetencji emancypacyjnych. Dotychczasowy dorobek w tym zakresie pozwala wprawdzie wydobyć wspólne elementy, jednak poszukiwania etapów i ogniw emancypacji poprzez edukację są wciąż przedmiotem prac pedagogów krytycznych.

Zrozumienie struktury procesu emancypacji wiąże się z rozpoznaniem istoty i roli czynników ograniczających samodzielność oraz samostanowienie. Ich wielość i różnorodność utrudnia uporządkowane przedstawienie, niemniej można wyróżnić niektóre z nich. Zwykle przyjmuje się, że opresja doświadczana jest wówczas, gdy nie można działać według własnego zamysłu. W tej grupie znajduje się także niemożność mówienia swoim głosem, wyrażania własnych myśli za pomocą słów, którym są nadawane osobiste znaczenia. Kluczowym warunkiem podjęcia działań ukierunkowanych na emancypowa-nie się jest uświadomienie sobie doświadczenia opresji, własnego ograniczenia. Brak tego doświadczenia, nieuświadomione zadomowienie w zniewoleniu powoduje pozostawanie w stanie uzależnienia, podporządkowania, niedorosłości.

PROCES EMANCYPACJI - JEGO ISTOTA I STRUKTURA

151

Przedstawiony kompleks uwarunkowań działania emancypacyjnego w połączeniu z wyróżnionymi przez E. Etzioni-Halevy³ prawidłowościami struktury zachowań emancypacyjnych pozwala wyłonić następujące trzy fazy procesu emancypacji:

■ Odrzucanie ograniczeń, obrona przed przymusem i opresją. Aby to uczynić, podmiot musi dostrzegać i rozumieć istotę źródeł ograniczenia, zdawać sobie sprawę z własnych pragnień i posiadanego potencjału, poznawać i krytycznie oceniać sposoby zmieniania własnego położenia w świecie życia, podejmować podstawowe sposoby wyrażania niezgody na pozostawanie w sytuacji opresji, takich jak kontestacja, protest, bunt, przewidywać konsekwencje reakcji oporu i sprzeciwu.

Ta faza charakteryzuje się logiką negatywną, gdyż jej istotą jest negacja, burzenie, odrzucanie, „niszczenie pęt i okowów”, zrzucanie niewoli. Niektóre inicjatywy emancypacyjne nie wychodzą poza tę fazę. Można ją porównać do rewolucji, to znaczy: burzenia tego, co zniewala, ogranicza, pozbawia szansy dostępu do dóbr. Odnosi się to nie tylko do praktyki, do działania, ale i do teoretycznych koncepcji. Przykładem tego może być zarzut formułowany pod adresem koncepcji Herberta Marcuse’a. Jego krytycy zarzucają mu, że nie wyszedł poza tę negatywną fazę, poza teorię rewolucji. Dodać należy, że odczuwana i uświadamiana siła opresji może tkwić w materialnych i organizacyjnych elementach systemu, ale może także przybierać postać zniewolenia mocą symboli, rytuałów, zwyczajów, stereotypów i tym podobnych. Poza tym negacja może się odnosić do podmiotowych właściwości, zarówno cech pojedynczych osób, jak i całych zbiorowości.

■ Projektowanie pozytywnych rozwiązań.

Dostrzeganie możliwości wypełniania luki, jaka powstała w wyniku odrzucenia nacisku wywieranego przez zidentyfikowane źródła. Negaq‘a, charakterystyczna dla poprzedniej fazy, jest zastępowana projektami i inicjatywami zmiany, w której możliwe jest wykorzystanie własnej kondycji intelektualnej, emocjonalnej i fizycznej oraz właściwości poszczególnych elementów sytuacji, w jakiej funkcjonuje podmiot (indywidualny albo zbiorowy) w celu osiągania nowych praw i pól wolności. W tej fazie można zaobserwować:

1. Propozycje zachowań ekspansywnych, związanych z dostępem do dóbr i pozyskiwaniem wartości,

2. Projekty wykorzystania dostępnych środków prowolnościowego działania,

3. Negocjowanie znaczeń i sposobów działania,

4. Dokonywanie jednostkowych i/albo zbiorowych wyborów.

Druga faza procesu wyzwalania się polega na wykorzystywaniu potenq'ału wolnościowego tkwiącego w podmiocie (indywi-dualnym/zbiorowym). Uwidaczniają się przy tym filtry ideologii i rozmiar zniewolenia. Czynniki te mogą wywoływać świadome sa-moograniczanie w formułowaniu koncepcji zmiany. Można dostrzec także przejawy i konsekwencje fałszywej świadomości, będącej wytworem dominującej ideologii oraz zjawiska pułapek towarzyszących emancypowaniu się. Ma to miejsce w myśleniu i mówieniu, gdyż w tej fazie - projektowania - do takiej postaci aktywności sprowadza się działanie.

■ Praktyczna weryfikacja projektów.

W tej fazie są realizowane podjęte decy-

Ibidem, s. 160.

I. Shor, EmpoweńngEducańon, Crińcal Teaching for Social Change, Chicago: The University of Chicago Pre*

1992, s. 219.

H. Etzioni-Halevy, Social Change; The Advent of Maturation of Modem Society, London: Routledge and Ke-gan Paul 1987, s. 260.